لا يشغله شان عن شان‌[1].

و از اينجا روشن مى‌شود كه همه اجابت كنندگان در اين داستان واقعيت نداشته‌اند، بلكه در بينشان كسانى بوده‌اند كه اجابتشان به مصلحت روزگار بوده، چون نشانيهاى اجابت باطنى را كه احسان و تقوا است نداشته‌اند، تا مستحق اجر عظيم خداى سبحان بشوند و چه بسا گفته باشند كه كلمه: من در جمله مورد بحث تبعيضى نيست، و نمى‌خواهد بفرمايد بعضى از آنان احسان و تقوا داشته‌اند و در نتيجه اجرى عظيم دارند، بلكه بيانيه است، و مى‌خواهد بفرمايد اجابت كنندگان كه همان‌(لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا) بوده باشند اجرى عظيم دارند، چون در آيه ديگر بجاى كلمه من كلمه: مع را آورده، و فرموده:(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ) و آن گاه در آخر آيه دو باره كلمه من مى‌آورد و مى‌فرمايد:

(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً)[2] ليكن اين سخن درست نيست. و نيز بيان مى‌كند اين مدحى كه خداى تعالى در جمله:(الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ) تا آخر آيات از ايشان كرده، از قبيل نسبت دادن وصف بعض به كل است، (كه گاهى گوينده به خاطر نكته‌اى كه در نظر دارد، و گاهى صرفا به عنايتى لفظى اين كار را مى‌كند، يعنى صفت بعض را به كل نسبت مى‌دهد.

(الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ ...) كلمه ناس به معناى افرادى از انسان است، اما نه از هر جهت، بلكه به اين جهت افرادى از انسان را ناس مى‌گويند كه از يكديگر متمايز نيستند، (و گوينده كارى به تمايز و خصوصيات افراد ندارد)، و در آيه شريفه كلمه ناس دو بار آمده كه ناس اول غير ناس دوم است، منظور از ناس اول منافقين، و منظور از ناس دوم دشمنان است، منافقين كه از يارى اسلام مضايقه كردند به منظور اينكه مسلمانان را هم از رفتن به جنگ باز بدارند و سست كنند، به ايشان گفتند: ناس يعنى مشركين جمعيت بسيارى براى جنگ با شما جمع كرده‌اند، معلوم مى‌شود ناس دوم مشركين و ناس اول أيادى و جاسوسانى هستند كه مشركين در بين مؤمنين داشتند، و از ظاهر آيه بر مى‌آيد كه اين جاسوسان عده‌اى بوده‌اند، نه يك نفر، و همين آيه مؤيد آن است كه آيات شريفه مورد بحث در باره داستانى نازل شده كه بعد از پايان جنگ احد پيش آمد، كه‌

[1] اشتغالى او را از اشتغال ديگر باز نمى‌دارد.

[2] محمد رسول اللَّه است و كسانى كه با اويند بر كفار دلير و بى‌باكند- تا آنجا كه مى‌فرمايد- خداى تعالى به كسانى از ايشان كه ايمان آورده و عمل صالح كردند وعده مغفرت و اجرى عظيم داده است. سوره فتح آيه: 29 .