بحث، قتل را جلوتر از موت بياورد، و لذا در آيه بعد باز مى‌بينيم كه به همان ترتيب طبيعى برگشته و موت را قبل از قتل آورده، مى‌فرمايد:(وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ)، چون نكته‌اى كه گفتيم در اينجا نبود.

(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ...) كلمه: فظ به معناى جفا كار بى رحم است و غليظ بودن قلب كنايه است از نداشتن رقت و رأفت، و كلمه: انفضاض كه مصدر فعل انفضوا است متفرق شدن است.

در اين آيه شريفه التفاتى به كار رفته، چون در آيات قبل خطاب متوجه عموم مسلمين بود، و در اين آيه متوجه شخص رسول خدا 6 شده، و خطاب در اصل معنا در حقيقت باز به عموم مسلمين است و مى‌خواهد بفرمايد: رسول ما به رحمتى از ناحيه ما نسبت به شما مهربان شده است، و به همين جهت به او امر كرديم كه از شما عفو كند و برايتان استغفار نمايد و با شما در امور مشورت كند، و وقتى تصميمى گرفت بر ما توكل كند.

پس با اينكه اصل معنا اين بود، بايد ديد چرا خطاب را به شخص رسول خدا 6 بر گردانيد؟ و چه نكته‌اى باعث آن شد؟ نكته‌اش همان مطلبى است كه در اول آيات مربوط به جنگ خاطر نشان كرده و گفتيم: اين آيات آميخته با لحنى از عتاب و سرزنش است، به دليل اينكه مى‌بينيم خداى تعالى هر جا كه مناسبت داشته از مردم به خاطر نافرمانيهايشان اعراض كرده است و يكى از آن موارد همين آيه مورد بحث است كه متعرض يكى از حالات آنان است، آن حالتى كه نوعى ارتباط با اعتراضشان بر رسول خدا 6 دارد، و آن عبارت است از اندوهى كه از كشته شدن دوستانشان داشتند، چون چه بسا كه همين اندوه وادارشان كرد كه در عمل رسول خدا خرده گيرى نموده، كشته شدن آنان را به آن جناب نسبت دهند، و بگويند: تو باعث شدى كه ما اين چنين مستاصل و بيچاره شويم، و بخاطر همين نسبت ناروا، خداى تعالى از سخن گفتن با آنان اعراض نموده و روى سخن به رسول خدا 6 كرده، فرموده:(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ).

و اين سخن به خاطر اينكه حرف فا در اول آن آمده فرع و نتيجه گيرى از كلامى ديگر است كه البته صريحا در آيات نيامده، ولى سياق بر آن دلالت دارد و تقدير كلام چنين است: و اذا كان حالهم ما تريه من الشباهة بالذين كفروا، و التحسر على قتلاهم، فبرحمة منا لنت لهم، و الا لانفضوا من حولك [1].

[1] وقتى حالشان چنين است كه مى‌بينى، سخنانى نظير سخنان كفار دارند، و بر كشتگان خود تحسر و اندوه مى‌خورند، پس به رحمتى از ما نسبت به آنان مهربانى مى‌كنى، چون اگر چنين نكنى از پيرامونت متفرق مى‌شوند.( و خدا داناتر است).