است، چون هدايت به اين معنا نيز خصوصى نيست، بلكه شامل مؤمن و كافر مى‌شود، و خداى سبحان راه را، هم به مؤمن نشان مى‌دهد و هم به كافر، هم چنان كه خودش فرمود:(إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ، إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً)[1] و نيز فرموده:(وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‌ عَلَى الْهُدى‌)[2] و اين مسلم است كه هدايت در اين دو آيه و در آيات نظاير آن شامل غير صاحبان شعور و عقل نمى‌شود، قبلا هم توجه فرموديد كه هدايت در جمله:(ثُمَّ هَدى‌) در سوره طه و جمله:

(وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى‌) در سوره اعلى، هدايت عام بود، عام از نظر مورد، و عام از نظر نتيجه، علاوه بر اينكه در سوره اعلى هدايت را نتيجه تقدير گرفته، و اين خود شاهد بر آن است كه منظور از آن هدايت عمومى و تكوينى است، چون هدايت تشريعى و خصوصى بشر با تقدير نمى‌سازد، زيرا تقدير عبارت است از تهيه اسباب و علل، تا آن اسباب و علل، موجود را به سوى غايت هدف و خلقتش سوق دهد، هر چند كه اين هدايت (هدايت خاص بشرى) هم از جهت نظام كلى عالم داخل در حيطه تقدير است، و ليكن اين نظر غير آن نظر است (دقت بفرمائيد).

و به هر حال هدايت عمومى عبارت است از اينكه خداى تعالى هر چيزى را به سوى كمال وجودش راهنمايى كرده و آن را به هدف از خلقتش رسانده، و اين هدايت همان است كه به وسيله آن هر چيزى به وسيله آن چه قوام ذاتش اقتضاى آن را دارد (از قبيل نشو و نما و استكمال و افعال و حركات و غير ذلك) كنده مى‌شود، و چون اين رشته سر دراز دارد، بحث و شرح بيشترش را اگر خداى تعالى يارى كند و توفيق دهد، ان شاء اللَّه العزيز بعدا ايراد خواهيم كرد.

غرض ما فعلا اين است كه بگوئيم از كلام خداى تعالى استفاده مى‌شود كه اشيا به وسيله هدايت عمومى الهى به سوى هدف و اجلهاى خود سوق داده مى‌شوند و هيچ موجودى از تحت اين قانون كلى خارج نيست، و خداى تعالى اين هدايت را براى هر موجودى حقى بر عهده خود دانسته و او خلف وعده نمى‌كند، هم چنان كه خودش فرمود:(إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى‌ وَ إِنَّ لَنا لَلْآخِرَةَ وَ الْأُولى‌)[3]، و اين آيه به طورى كه ملاحظه مى‌كنيد با اطلاقش، هم شامل هدايت اجتماعى جماعت‌ها مى‌شود و هم هدايت فردى افراد، و با ضميمه شدنش با دو آيه قبلى، هم شامل هدايت عمومى و تكوينى مى‌شود، و هم هدايت خصوصى و تشريعى انسان و روشن‌

[1] ما راه را به همه انسانها نشان داديم، چه شكرش را بجاى آرد و چه كفران كند. دهر: 3 .

[2] ما ثمود را هدايت كرديم، ليكن خودشان كورى را بر هدايت ترجيح دادند. فصلت: 17 .

[3] محققا هدايت به عهده ما است و آخرت و اولى از آن ما است. سوره ليل، آيه 13 .