(وَ يَمْحَقَ الْكافِرِينَ) همه در يك نسق، و در مقام تعليل مى‌باشند كه به بيان گذشته جمله:

(وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا ...) را تعليل مى‌كنند، هم چنان كه جمله:(وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ) تعليلى ديگر است.

و فرق بين اين دو نوع تعليل اين است كه تعليل اول يعنى جمله‌(وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ ...) مطلب را از اين راه تعليل مى‌كند كه خيال شما مسلمانان كه پنداشتيد كفار راقى و متمدن و دست بالاى جامعه‌ها هستند، و به همين خيال وهن و اندوه به خود راه داديد خيالى باطل است، چون اگر مؤمن باشيد ملاك در تفوق و تقدم به دست شما است نه در دست مشركين، و خداى تعالى فرموده:(وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ)[1].

و اما تعليل دوم از طريق بيان حال هر دو طايفه (يعنى مؤمنين و مشركين) است، و يا از راه بيان حكمت و مصالحى است كه به اصل واحدى بر مى‌گردد، و آن اصل واحد عبارت است از سنت الهى كه در طول ايام و قرون در بين بشر جارى بوده است.

(وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ) كلمه يوم به معناى مقدار قابل ملاحظه از زمان است، كه حادثه‌اى از حوادث را در بر گرفته باشد، و به همين جهت كوتاهى و بلندى اين زمان بر حسب اختلاف حوادث مختلف مى‌شود، هر چند كه استعمالش در مدت زمان بين طلوع و غروب خورشيد شايع شده است ولى چه بسا كه در ملك و سلطنت و قهر و غلبه و امثال آن نيز استعمال بشود، و اين استعمالى است مجازى، به علاقه ظرف و مظروف، (ظرف را كه همان كلمه يوم باشد در مظروفش يعنى قهر و غلبه اى كه در ظرف واقع شده استعمال مى‌كنند)، و در نتيجه به جاى اينكه بگويند:

روزى كه فلان جماعت در آن اجتماع كردند ، مى‌گويند: روز فلان جماعت و به جاى اينكه بگويند: روزگارى كه آل بويه زمام را به دست داشتند يا آل فرعون قدرت را به دست گرفته بودند ، مى‌گويند: روز آل بويه و يا روز آل فرعون گاهى هم در خود آن زمانى كه اين زمامدارى و قدرت در آن وقت واقع شده استعمال مى‌شود، و مراد از ايام در آيه مورد بحث همين معنا است، و كلمه مداولة به معناى دست به دست دادن چيزى است، در نتيجه معناى آيه شريفه اين است كه: سنت الهيه بر اين جارى شده است كه روزگار را در بين مردم دست به دست بگرداند، بدون اينكه براى هميشه به كام يك قوم چرخانده شود قومى ديگر را از آن محروم سازد، و اين سنت به خاطر مصالحى است عمومى كه فهم شما انسانها جز

[1] اين كه ما مؤمنين را يارى كنيم حقى است به عهده ما. روم: 47 .