مضمونى مستقل از مضمون دو آيه ديگر دارد، و مشتمل است بر يكى از حقايق عاليه اسلام، و از تعاليم مترقى قرآنى، و آن عبارت است از حقيقت توبه و آثار و احكامش.

(إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ) كلمه (توبه) به معناى برگشتن است، و در قرآن كريم هم در مورد خداى تعالى آمده و هم در مورد بندگان او هم چنان كه در آيه مورد بحث هر دو نوع توبه آمده است توبه خدا به معناى برگشتن خداى تعالى به رحمتش به بنده، و توفيق توبه به بندگان دادن، و توبه بنده عبارت است از ندامت از گناه، و منصرف شدن از اعراض و روگردانى از عبادت، و در اين كتاب مكرر گفته‌ايم كه توبه بنده به طورى كه از قرآن كريم فهميده مى‌شود محفوف است به دو توبه خدا.

توضيح اينكه: توبه عبد حسنه است، و حسنه نيازمند به نيرو است، و نيروى انجام حسنه از خدا است، او است كه توفيق مى‌دهد، يعنى اسباب فراهم مى‌سازد تا بنده موفق و متمكن از توبه بشود، و بتواند از فرورفتگى در لجنزار گناه و دورى از خدا بيرون آيد، و بسوى پروردگارش برگردد، آن گاه وقتى اين موفقيت را يافت و به سوى خدا برگشت نيازمند به اين است كه خداى تعالى با يك رجوع ديگرش به رحمت و لطف و عفو و مغفرتش دل او را از لوث آن گناه پاك كند.

[توبه بندگان بين دو توبه خداى سبحان واقع است‌]

و اين دو بازگشت از خداى سبحان دو توبه است، كه توبه عبد در بين آن دو قرار مى‌گيرد، اينك به دو آيه زير كه اولى توبه اول خدا، و آيه دوم توبه دوم خدا را خاطر نشان مى‌سازد، توجه بفرمائيد:(ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا)[1]، (سپس به سوى ايشان بازگشت تا ايشان بسويش باز گردند):(فَأُولئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ)[2] (اين توبه‌كارانند كه من بسويشان بر مى‌گردم).

و اما اينكه فرمود:

(عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ) لفظ (على) قبل از كلمه- اللَّه و لفظ (لام) قبل از- الذين- روى هم معناى نفع و ضرر را مى‌رساند، وقتى مى‌گوئيم: دارت الدائرة لزيد على عمرو معنايش اين است كه اين پيش آمد به نفع زيد و بر ضرر عمرو تمام شد، و نيز وقتى گفته مى‌شود: كان السباق على فلان معنايش اين است كه اين مسابقه به ضرر فلانى تمام شد، و وجه اينكه دو كلمه (على) و (لام)

[1] سوره توبه آيه 118.

[2] سوره بقره آيه 160.