رسول خدا 6 با بقيه اصحابش، مشركين را تعقيب كرد، نه در باره بدر صغرا، و ان شاء اللَّه هر دو داستان در بحث روايتى آينده مى‌آيد.

و معناى اينكه فرمود:(قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ) اين است كه جمعيت خود را دو باره براى جنگ با شما جمع كرده‌اند، (و خدا داناتر است).

(فَزادَهُمْ إِيماناً) سر اينكه مى‌فرمايد گفتار منافقين ايمان مؤمنين را بيشتر كرد، اين است كه در طبع آدمى نهفته است كه وقتى از ناحيه كسى و يا كسانى نهى مى‌شود از اينكه تصميمى را كه گرفته عملى سازد، در صورتى كه به آن اشخاص حسن ظن نداشته باشد نسبت به تصميم خود حريصتر مى‌شود و همين حريصتر شدن باعث ميشود كه نيروهاى خفته‌اش بيدار و تصميمش قويتر شود، و هر چه آنان بيشتر منعش كنند و در منع اصرار بورزند او حريصتر و در عملى كردن تصميم خود جازمتر شود، و اين در مورد كسى كه خود را محق و سزاوار دانسته و در كارهايش خود را معذور بداند، تاثير بيشترى دارد تا در مورد ديگران، و لذا مؤمنين صدر اسلام و غير ايشان را مى‌بينيم كه در اطاعت از امر خدا هر چه بيشتر مورد ملامت و منع مانعين قرار مى‌گرفتند ايمانشان قوى‌تر و در تصميم خود محكم‌تر و در نبرد شجاعتر مى‌شدند.

و نيز ممكن است منظور از بيشتر شدن ايمانشان، تنها در مورد درستى اخبارى باشد كه منافقين مى‌دادند، و بخواهد بفرمايد كه: وقتى مؤمنين از منافقين شنيدند كه كفار در صدد جمع آورى لشكر بر آمده‌اند ايمانشان به درستى همين خبر بيشتر شد، چون قبلا از راه وحى خبردار شده بودند كه بزودى در راه خدا آزار خواهند ديد، تا آنكه به اذن خدا سرنوشتشان معين و تمام شود، و وعده‌اى كه خدا به آنان داده برسد، و آن وعده نصرت بود كه جز در جنگ نخواهد بود.

(وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ) يعنى خداى تعالى براى ما كافى است و اصل ماده حا- سين- با از حساب گرفته شده، به اين مناسبت كه كفايت، به حساب وى مقدار حاجت است و اينكه گفتند:

(حَسْبُنَا اللَّهُ) اكتفاى ما به خدا است به حسب ايمان است نه به حسب اسباب خارجى، كه سنت الهيه آن را جارى ساخته، و كلمه (وكيل) به معناى كسى است كه امر انسان را به نيابت از انسان تدبير مى‌كند.

بنا بر اين مضمون آيه بر مى‌گردد به معناى آيه زير، كه مى‌فرمايد:(وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ، إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ)[1] و به همين جهت دنبال جمله مورد بحث فرمود:

[1] و كسى كه بر خدا توكل كند پس او برايش كافى است، چون خدا بكار خود مى‌رسد. سوره طلاق آيه: 3 .