و همت آنان مختلف مى‌شود.

پس آيه:(فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ) مى‌تواند شامل حال همه مراتب تقوا بشود.

و هر كس مى‌تواند در خور قدرت و فهم خود اين دستور را امتثال بكند.

و اما در آيه مورد بحث به آن معنايى كه ما برايش كرديم، حق التقوى چيزى نيست كه همه افراد بتوانند آن را به دست آورند، زيرا حق التقوى بطورى كه ملاحظه كرديد، ريشه در باطن و ضمير انسان دارد. و در اين مسير باطنى، مواقف و معاهدى بس دشوار و خطرهايى ناپيدا هست، كه جز افراد دانشمند، پى به آن مواقف نمى‌برد. تا چه رسد به اينكه تقوا را در آن مراحل حفظ كند، و نيز در اين مسير باطنى دقائق و لطائفى است كه جز مخلصون كسى متوجه آن نمى‌گردد. چه بسيار مرحله از مراحل تقوا هست كه فهم عامى مردم آن را مقدور نفس انسانى نمى‌داند، و انسان را مستطيع و تواناى داشتن چنان مرحله ندانسته حكم قطعى مى‌كند به اينكه اين مقدار از تقوا براى بشر مقدور نيست، ولى كسانى كه اهل حق التقوايند، اين مرحله را نه تنها مقدور مى‌دانند، بلكه پشت سر انداخته به مراحلى دشوارتر رسيده‌اند.

بنا بر اين آيه:(فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ) كلامى است كه همه فهم‌هاى مختلف هر يك آن را به معنايى درك مى‌كند و صاحب هر مرحله از فهم و درك آن را با تقوايى كه براى خود مقدور مى‌داند، تطبيق مى‌نمايد. و ضمنا اين كلام وسيله‌اى مى‌شود كه شنونده از كلامى ديگر يعنى از آيه:(اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ...) بفهمد كه منظور از آن اين است كه انسانها خود را در صراط به دست آوردن حق التقوى قرار بدهند و رسيدن به اين مقام و استقرار در آن را هدف همت خويش سازند.

پس آيه سوره تغابن، وسيله‌اى است براى اينكه خطاب در آيه مورد بحث عمومى شود.

نظير مساله اهتداء به صراط مستقيم، كه در عين اينكه مقام بس بلندى است كه به جز افرادى انگشت شمار به آن نمى‌رسند، مع ذلك خداى تعالى عموم بشر را به رساندن خويش به آن مقام دعوت فرموده است.

در نتيجه، از دو آيه فوق يعنى آيه:(اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ ...) و آيه:(فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ ...) چنين استفاده مى‌شود كه نخست خداى تعالى همه مردم را دعوت به حق التقوى نموده و سپس دستور داده كه در اين مسير قرار بگيرند. و براى رسيدن به اين مقصد تلاش كنند، و هر كس هر قدر توانايى دارد صرف بكند.

نتيجه اين دو دعوت اين مى‌شود كه همه مردم در صراط تقوا قرار بگيرند. الا اينكه هر كس به يك مرحله آن برسد، و طبق فهم و همت خود و توفيقاتى كه خداى تعالى به او افاضه‌