و اما اينكه تتمه كلام رسول خدا ص باشد، احتمالى است كه با ظاهر آيه نمى‌سازد چون در جمله:(مِنْ بَعْدِ ذلِكَ) كاف خطاب به مفرد آمده. و اگر كلام رسول خدا ص بود قهرا اين خطاب به عموم مى‌بود و مى‌بايست به صورت ذلكم مى‌آمد.

و به هر حال چه تتمه كلام خدا باشد و چه كلام رسول خدا ص، در اين جهت حرفى نيست كه كلام بر سبيل كنايه جريان يافته، مطلب مسلم خود را در برابر خصم با ترديد و يا بگو، سربسته آورد. تا جايى براى قبول آن در دل خصم باز كند، نظير آيه: (إِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلى‌ هُدىً أَوْ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ‌)- ما و يا شما بر طريق هدايت و يا در ضلالت آشكاريم [1] كه بر همين روش جارى شده است.

[ظلم، قبل از روشن شدن حقيقت براى ظالم، محقق نمى‌شود]

در جمله:(مِنْ بَعْدِ ذلِكَ) كلمه ذلك اشاره است به بيان و حجتى كه قبلا آورده بود. در اينجا سؤالى پيش مى‌آيد و آن اين است كه: مفترى دروغ‌پرداز هميشه ظالم است، چرا فرمود: بعد از اين بيان ظالمند؟ جوابش اين است: هم چنان كه ديگران گفته‌اند: ظلم قبل از روشن شدن حقيقت محقق نمى‌شود و قصر در جمله: (فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ‌)- ايشانند ستمكاران ، قصر قلب است. چه اينكه از كلام خداى تعالى باشد و چه تتمه كلام رسول خدا ص باشد. (و به جاى اينكه عمل آنان را منحصر در ظلم كند و بفهماند غير از ظلم، نام ديگرى نمى‌توان بر عمل آنان نهاد، از باب مبالغه، ظلم را منحصر در عمل آنان كرده و ظالم را منحصر در ايشان نموده، فرمود، تنها ايشان ستمكارانند مترجم .)

(قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً ...) يعنى: وقتى معلوم شد در آنچه به شما خبر مى‌دهم و دعوتتان مى‌كنم، حق با من است، پس مرا پيروى كنيد و به دين من درآئيد و اعتراف كنيد به اينكه گوشت شتر حلال است و همچنين همه طيبات كه خدا حلالش كرده، حلال است و اگر قبلا بر شما حرام كرده بود، به عنوان مجازات و عقوبت ظلم شما بوده، هم چنان كه خود خداى تعالى اينطور خبر داده است.

پس جمله:(فَاتَّبِعُوا ...) به منزله كنايه است از پيروى دين رسول خدا ص و اگر نام دين آن جناب را نبرد و به جاى آن فرمود: پيروى كنيد دين ابراهيم را براى اين بود كه مخاطبين اين خطاب دين ابراهيم را قبول داشتند. خواست اشاره كند به اينكه: دين اسلام هم كه من شما را به آن دعوت مى‌كنم همان دين حنيف و فطرى ابراهيم است. چون دين فطرى هيچگاه انسان را از خوردن گوشت پاكيزه و رزقهاى پاكيزه ديگر جلوگيرى نمى‌كند.

[1] سوره سبأ، آيه 24 .