براى آن عذاب داشته باشد، از ناحيه غير خدا نيست. البته احتمال هم دارد كه متعلق به كلمه عذاب باشد، و فرموده باشد: عذابى از ناحيه خداى ذى المعارج . و كلمه معارج جمع معرج است كه مفسرين آن را به آلت صعود يعنى نردبان معنا و به مقامات ملكوت كه فرشتگان هنگام مراجعه به خداى سبحان به آن عروج مى‌كنند تفسير كرده‌اند[1]. جمله بعد هم كه مى‌فرمايد:(تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ ...) معارج را به همين معنا تفسير كرده، پس خداى سبحان معارجى از ملكوت و مقاماتى از پايين به بالا دارد كه هر مقام بالاتر، از مقام پايين‌تر خود شريف‌تر است، و ملائكه و روح هر يك بر حسب قربى كه به خدا دارند در آن مقامات بالا مى‌روند، و اين مقامات حقايقى ملكوتى هستند، نه چون مقامات دنيا وهمى و اعتبارى.

[مقصود از توصيف خداى تعالى به ذى المعارج ]

بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند: مراد از معارج، درجاتى است كه اعتقادات حقه و اعمال صالحه به حسب اختلاف ارزشهايش بدان مقامات بالا مى‌روند، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:(إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ)[3]، و نيز فرموده:(وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى‌ مِنْكُمْ)[4].

بعضى‌[5] ديگر گفته‌اند: مراد از معارج، مقامات قربى است كه مؤمنين، با ايمان و عمل صالح خود به آن مقامات ارتقا مى‌يابند، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:(هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ)[6]، و نيز فرموده:(لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ)[7]، و نيز فرموده:(رَفِيعُ الدَّرَجاتِ ذُو الْعَرْشِ)[8].

و ليكن حق مطلب آن است كه برگشت دو وجه اخير به همان وجه اول است، و درجات ياد شده همانطور كه گفتيم واقعيت‌هاى خارجى هستند، نه چون مقامات دنيايى كه‌

[1] تفسير فخر رازى، ج 30، ص 122.

[2] روح المعانى، ج 29، ص 56.

[3] عقايد حقه كه موجودات پاك خدايند به سوى او بالا مى‌روند، و عمل صالح در بالا رفتن آنها كمك مى‌كنند. سوره فاطر، آيه 10.

[4]( گوشت و خون قربانيها به خدا نمى‌رسد) ليكن تقواى شماست كه به او مى‌رسد. سوره حج، آيه 37.

[5] روح المعانى، ج 29، ص 56.

[6] مؤمنين نزد خدا درجاتى هستند و خدا بدانچه مى‌كنيد دانا است. سوره آل عمران، آيه 163.

[7] ايشان نزد پروردگارشان درجات و مغفرت و رزقى كريم دارند. سوره انفال، آيه 4.

[8] خداى تعالى رفيع الدرجات و صاحب عرش است. سوره مؤمن، آيه 15.