مراد از فتح، فتح مكه است. و نيز بگوييم اين سوره بعد از صلح حديبيه و بعد از نزول سوره فتح و قبل از فتح مكه نازل شده است.

(وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً) راغب در مفردات مى‌گويد كلمه فوج به معناى جماعتى است كه به سرعت عبور كنند، و جمع اين كلمه افواج مى‌آيد[1]. و بنا به گفته وى معناى داخل شدن مردم در دين خدا افواجا اين است كه جماعتى بعد از جماعتى ديگر به اسلام در آيند، و مراد از دين اللَّه همان اسلام است، چون خداى تعالى به حكم آيه‌(إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ)[2] غير اسلام را دين نمى‌داند.

[وجه و مناسبت امر به حمد و استغفار پروردگار، بعد از ديدن نصر الهى‌]

(فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً) از آنجايى كه اين نصرت و فتح اذلال خداى تعالى نسبت به شرك، و اعزاز توحيد است، و به عبارتى ديگر اين نصرت و فتح ابطال باطل و احقاق حق بود، مناسب بود كه از جهت اول سخن از تسبيح و تنزيه خداى تعالى برود، و از جهت دوم- كه نعمت بزرگى است- سخن از حمد و ثناى او برود، و به همين جهت به آن جناب دستور داد تا خدا را با حمد تسبيح گويد.

البته در اين ميان وجه ديگرى براى توجيه و مناسبت اين دستور هست، و آن اين است كه حق خداى عز و جل كه رب عالم است، بر بنده‌اش اين است كه او را با صفات كمالش ذكر كند و همواره بياد نقص و حاجت خود بيفتد، و چون فتح مكه باعث شد رسول خدا 6 از گرفتاريهايى كه در از بين بردن باطل و قطع ريشه فساد داشت فراغتى حاصل كند، دستورش داد كه از اين به بعد كه فراغتت بيشتر است، به ياد جلال خدا- كه تسبيح او است- و جمالش- كه حمد او است و نقص و حاجت خودش، كه استغفار است- بپردازد، و معناى استغفار در مثل رسول خدا 6 كه آمرزيده هست، درخواست ادامه مغفرت است، چون احتياج به مغفرت از نظر بقاء عينا مثل احتياج به حدوث مغفرت است، (دقت فرماييد). و اين استغفار از ناحيه آن جناب تكميل شكرگزارى است، و ما در آخر جلد ششم اين كتاب گفتارى در معناى آمرزش گناه گذرانديم.

(إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً)- اين جمله دستور به استغفار را تعليل مى‌كند، و در عين حال تشويق و تاكيد هم هست.

[1] مفردات راغب، ماده فوج .

[2] همانا دين در نزد خدا اسلام است. سوره آل عمران، آيه 19.