[معناى اينكه در روز قيامت زمين به وحى الهى از اخبار خود سخن مى‌گويد]

(يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى‌ لَها) آن گاه زمين به اعمالى كه بنى آدم كردند شهادت مى‌دهد، همانطور كه اعضاى بدن خود انسانها و نويسندگان اعمالش يعنى ملائكه رقيب و عتيد و نيز شاهدان اعمال كه از جنس بشر و يا غير بشرند همه بر اعمال بنى آدم شهادت مى‌دهند.

و در جمله‌(بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى‌ لَها) حرف لام به معناى الى- به سوى است، چون مصدر ايحاء كه فعل أوحى مشتق از آن است با حرف الى متعدى مى‌شود، و معناى جمله اين است كه: زمين به سبب اينكه پروردگار تو به آن وحى كرده و فرمان داده تا سخن بگويد از اخبار حوادثى كه در آن رخ داده سخن مى‌گويد، پس معلوم مى‌شود زمين هم براى خود شعورى دارد، و هر عملى كه در آن واقع مى‌شود مى‌فهمد، و خير و شرش را تشخيص مى‌دهد، و آن را براى روز اداى شهادت تحمل مى‌كند، تا روزى كه به او اذن داده شود، يعنى روز قيامت شهادت خود را ادا كرده، اخبار حوادث واقعه در آن را بدهد. و در تفسير آيه‌(وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ)[1]، و نيز در تفسير آيه‌(قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ)[2] گذشت، كه از كلام خداى سبحان به دست مى‌آيد كه حيات و شعور در تمامى موجودات جارى است، هر چند كه ما از نحوه حيات آنها بى‌خبر باشيم.

در بين مفسرين اختلاف شديدى به راه افتاده در اينكه معناى خبر دادن زمين به وسيله وحى از حوادثى كه در آن واقع شده چيست؟ آيا خداى تعالى زمين مرده را زنده مى‌كند، و به آن شعور مى‌دهد تا از حوادث خبر دهد؟[3] و يا اينكه صوتى در روى زمين خلق مى‌كند تا آن صوت خبر دهد[4] و يا آنكه زمين به زبان حال دلالت مى‌كند بر اينكه بر پشت آن چه حوادثى رخ داده؟

ليكن بعد از آنكه بيان ما را شنيدى هيچ جايى براى اين اختلاف نيست، علاوه بر اين با هيچ يك از اين وجوه و هيچ يك از اقسام شهادت كه در اين وجوه آمده حجت تمام نمى‌شود[5].

[1] هيچ چيزى نيست مگر آنكه خداى را با حمد خود تسبيح مى‌كند، اما شما تسبيح آنان را نمى‌فهميد. سوره اسرى، آيه 44.

[2] گفتند همان كسى ما را به زبان آورد كه هر چيزى را به زبان آورده. سوره حم سجده، آيه 21.

[3] كه در اين صورت از روزى كه زنده و با شعور مى‌شود حوادث را مى‌فهمد و مى‌تواند تنها از آن حوادث خبر دهد، نه از حوادثى كه در دنيا يعنى در دوران بى‌شعوريش در آن رخ داده. مترجم .

[4] در اين صورت نيز همان اشكال وارد است، علاوه بر اينكه زمين خبر نداده بلكه صاحب صوت خبر داده، و آيه شريفه خبر دادن را به زمين نسبت داده مترجم .

[5] و وقتى زمين به يكى از اين وجوه شهادت دهد بندگان خدا مى‌توانند شهادت او را انكار كنند، چون در وجه اول خواهند گفت زمين در دنيا حيات و شعور نداشت، و در وجه دوم خواهند گفت ما صاحب صوت را نمى‌شناسيم، و نمى‌دانيم در دنيا با ما بوده يا نه، و در وجه سوم خواهند گفت زبان حال هيچگونه حجيت و مدركيتى ندارد. مترجم .