متقن‌ترين حكم است، و در حقيقت و نفوذ از حكم هر حاكم ديگر برتر است، حكم او به هيچ وجه دچار وهن و اضطراب و بطلان نمى‌گردد، خداى تعالى در عالم خلقت و تدبير حكمى مى‌راند كه به مقتضاى حكمت بايد رانده شود، حكمى متقن و زيبا و با نفوذ، و چون از يك سو خداى تعالى احكم الحاكمين، و از سوى ديگر مردم از نظر اعتقاد و عمل دو طايفه هستند حكمت واجب مى‌سازد كه خداى تعالى بين اين دو طايفه از نظر جزا در حيات باقى آخرت فرق بگذارد، و همين است كه مساله بعث را واجب مى‌كند.

پس تفريعى كه در جمله‌(فَما يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ) شده، از قبيل تفريع نتيجه بر حجت است، و جمله‌(أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمِينَ) حجت مذكور را تتميم مى‌كند، چون تماميت حجت، موقوف بر احكم الحاكمين بودن خداست.

و حاصل آن حجت اين است كه: بعد از آنكه مسلم شد كه انسان در احسن تقويم خلق شده، و معلوم شد كه بعد از خلقت، به دو طايفه تقسيم مى‌شود، طايفه‌اى كه از تقويم خداداديش كه تقويمى احسن بود خارج و به سوى اسفل سافلين برمى‌گردد، و طايفه‌اى كه به همان تقويم احسن الهى و بر صراط فطرت اولش باقى مى‌ماند. و از سوى ديگر خداى تعالى مدبر امور ايشان، احكم الحاكمين است. و از سوى سوم حكمت اين خدا اقتضا دارد كه با اين دو طايفه يك جور معامله نكند نتيجه مى‌گيريم كه پس بايد روز جزايى باشد، تا هر طايفه‌اى به جزاى عملى كه كرده‌اند برسند، و عقل و فطرت آدمى اجازه نمى‌دهد و بهانه‌اى ندارد كه اين روز جزا را تكذيب كند.

پس آيات مورد بحث- به طورى كه ملاحظه مى‌كنيد- همان معنايى را افاده مى‌كند كه آيه زير آن را افاده مى‌كند:(أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ)[1]، و نيز آيه زير كه مى‌فرمايد:(أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ)[2].

و بعضى‌[3] از مفسرين كه خطاب در آيه‌(فَما يُكَذِّبُكَ) را متوجه رسول خدا 6

[1] آيا قابل قبول است كه ما مردم با ايمان و اعمال صالح را مانند مفسدين در ارض، و يا مردم با تقوا را مانند فجار قرار دهيم؟ سوره ص، آيه 28.

[2] آيا كسانى كه گناهان را مرتكب مى‌شوند، گمان كرده‌اند ما با آنان همان معامله را مى‌كنيم كه با افراد با ايمان و با اعمال صالح خواهيم كرد؟ و آيا حيات و موت هر دو يكسان است؟ چه بد حكمى است كه مى‌كنند. سوره جاثيه، آيه 21.

[3] روح المعانى، ج 30، ص 177.