و معلوم است كه تكذيب يوم الدين، كفر، و مستلزم انكار تشريع دين است، و اين انكار هم مستلزم انكار ربوبيت خداى تعالى است، و اگر چنين شخصى را انسان خواند، براى اين بود كه حجت و يا شبيه حجتى باشد براى اينكه بفهماند نعمت‌هايى كه در آيات بعد مى‌شمارد تماميش براى تك تك انسانها نيست، بلكه مجموع آنها ثابت است براى تمام انسانها.

در اين آيه مى‌بينيم كه غرور را معلق به دو صفت ربوبيت و كرم خداى تعالى كرده، و اين بدان منظور بوده كه بفهماند علت عتاب و توبيخ چه بود، و حاصلش اين است كه تمرد مربوب و سرگرمى و فرو رفتن سراپايش در معصيت ربى كه مدبر امر او است، و نعمت‌هاى ظاهرى و باطنيش سراپاى وجود او را فرا گرفته، كفرانى است كه هيچ فطرت سليمى در زشتى آن شك ندارد، و بدون دغدغه مرتكبش را مستحق عقاب مى‌داند، مخصوصا در موردى كه رب منعم، كريم هم باشد، يعنى اگر نعمتى مى‌دهد و عطايى مى‌كند هيچ قسم سودى را براى خود منظور ندارد، و علاوه بر اين در احسانى كه مى‌كند بديها و نادانيها و نافرمانيهاى مربوب را در نظر نمى‌گيرد، و از همه اغماض مى‌كند، كه كفران چنين ربى باز هم زشت‌تر و توجه عتاب و مذمت شديدتر و روشن‌تر است.

[مفاد استفهام توبيخى‌(يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ) و آنچه وصف كريم افاده مى‌كند]

پس اينكه فرمود:(يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ) استفهامى است توبيخى كه انسان را به صورت سؤال در برابر كفرانى مخصوص يعنى بدون عذر و بهانه مذمت مى‌كند، و آن كفران مخصوص، كفران نعمت‌هاى ربى است كريم.

انسان در برابر اين سؤال جوابى ندارد، و نمى‌تواند بگويد: پروردگارا! كرم تو مرا مغرور كرد، چون پروردگارش قبلا به زبان انبيايش به او پيام داده بود كه:(لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ)[1]، و نيز فرموده بود:(فَأَمَّا مَنْ طَغى‌ وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى‌)[2]، و از اين قبيل پيامهاى ديگر كه تصريح مى‌كند به اينكه معاندين مفرى از عذاب ندارند، و كرم خدا در قيامت شامل آنان نمى‌شود، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:(وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ)[3].

[1] اگر شكر بگزاريد نعمتتان را زياد مى‌كنم، و اگر كفران بورزيد عذابم سخت است. سوره ابراهيم، آيه 7.

[2] اما آن كس كه طغيان كند و حيات دنيا را بر زندگى آخرت ترجيح دهد، محققا تنها دوزخ جاى او است. سوره نازعات، آيه 39.

[3] و رحمت من همه چيز را فرا گرفته، و به زودى همه‌اش را به كسانى اختصاص مى‌دهم كه تقوى داشته باشند. سوره اعراف، آيه 156.