آن علمى است كه بعد از منتشر شدن نامه اعمالش پيدا مى‌كند، چون آيات زير هم دلالت دارد بر اينكه انسان به اعمالى كه كرده آگاه است:(بَلِ الْإِنْسانُ عَلى‌ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقى‌ مَعاذِيرَهُ)[1]،(يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى‌)[2]،(يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ)[3].

و مراد از نفس ، جنس انسانها است، پس عموميت را افاده مى‌كند. و مراد از آنچه مقدم و مؤخر داشته ، اعمالى است كه خودش كرده، و سنت‌هايى است كه براى بعد از مرگش باب كرده، حال چه سنت خوب و چه سنت زشت، كه بعد از مردنش هر كس به آن سنت‌ها عمل كند ثواب و عقاب را به حساب او نيز مى‌نويسند، هم چنان كه فرمود:(وَ نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ)[4].

ولى بعضى‌[5] گفته‌اند: مراد از اين دو جمله، اعمالى كه در اول عمر كرده و اعمالى كه در آخر عمر انجام داده مى‌باشد، در نتيجه عبارت‌(ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ) مى‌خواهد بفهماند به همه اعمال خود آگاه مى‌شود و چنان نيست كه اعمال دوران كودكى و جوانى را فراموش كند.

بعضى‌[6] ديگر در معناى تقديم و تاخير وجوهى ديگر گفته‌اند كه قابل اعتناء نيست، هر كس بخواهد مى‌تواند به تفاسير مطول مراجعه كند.

و ما در تفسير آيه‌(لِيَمِيزَ اللَّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ)[7] كلامى داشتيم كه مراجعه به آن براى اينجا بى‌فايده نيست.

( يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ‌) ...(رَكَّبَكَ ) اين آيه شريفه انسان را مورد عتاب قرار داده، سرزنش مى‌كند، و منظور از اين انسان، افرادى هستند كه منكر روز جزايند، چون دنبال اين آيات فرموده:(كَلَّا بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ)،

[1] نه، بلكه انسان بصير به نفس خويش است، اگر بهانه‌ها راى كنار بگذارد. سوره قيامت، آيه 14 و 15.

[2] روزى كه انسان متذكر مى‌شود كه چه كرده است. سوره نازعات، آيه 35.

[3] روزى كه انسان آنچه از خير و يا از شر انجام داده حاضر مى‌يابد. سوره آل عمران، آيه 30.

[4] و ما كردار گذشته و آثار آينده‌شان راى مى‌نويسيم. سوره يس آيه 12.

[5] منهج الصادقين، ج 10، ص 170.

[6] روح المعانى، ج 30، ص 63.

[7] سوره انفال، آيه 37.