(وَ إِذَا الْجِبالُ سُيِّرَتْ) روزى كه از شدت زلزله آن، كوه‌ها به راه مى‌افتند، مندك و متلاشى مى‌شوند، غبارى پراكنده مى‌گردند، سرابى (خالى از حقيقت كوهى) مى‌شوند، همه اينها تعبيرهايى است كه در قرآن درباره وضع كوه‌ها در آن روز آمده.

[مراد از اينكه در باره قيامت فرمود:(وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ ...)]

(وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ) بعضى‌[1] گفته‌اند: عشار جمع عشراء است هم چنان كه نفاس جمع نفساء- زن زائو- است، و عشراء به معناى ماده شتر حامله‌اى است كه ده ماه از حملش گذشته باشد، و هم چنان عشرائش مى‌نامند تا وقتى كه بچه‌اش را بزايد، و چه بسا كه بعد از زائيدن هم آن را عشراء بخوانند، چون چنين شترى از نفيس‌ترين اموال عرب به شمار مى‌رود، و معناى تعطيل شدن عشراء اين است كه در آن روز عرب چنين مال نفيسى را رها مى‌كند، و هيچ چوپان و دشتبانى كه آن را حفظ كند بر آن نمى‌گمارد، و گويا در اين جمله اشاره‌اى بطور كنايه به اين معنا باشد كه همين اموال نفيسى كه مردم در دنيا بر سر آن پنجه به روى هم مى‌كشند، آن روز بى‌صاحب مى‌ماند، كسى نيست كه از آنها استفاده كند، براى اينكه مردم آن روز آن قدر به خود مشغولند كه از هيچ چيز ديگرى ياد نمى‌كنند، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:(لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ)[2].

(وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ) كلمه وحوش جمع وحش است، و اين كلمه به معناى حيوانى است كه هرگز با انسانها انس نمى‌گيرد، مانند درندگان و امثال آن.

و ظاهر آيه از اين جهت كه در سياق آياتى قرار دارد كه روز قيامت را توصيف مى‌كند، اين است كه وحشى‌ها هم در روز قيامت مانند انسانها محشور مى‌شوند، آيه شريفه‌(وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‌ءٍ ثُمَّ إِلى‌ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ)[3]، نيز اين احتمال را تاييد مى‌كند.

و اما اينكه وحشيان بعد از محشور شدن چه وضعى دارند، و سرانجام كارشان چه‌

[1] تفسير كشاف، ج 4، ص 707.

[2] سوره عبس، آيه 27.

[3] هيچ جنبنده‌اى در زمين و مرغى در هوا كه با دو بال مى‌پرد نيست، مگر آنكه آنها هم مانند شما امت‌هايى هستند، ما در كتاب از گفتن هيچ حقيقتى دريغ ننموديم، و سپس همه آنها بسوى پروردگارشان محشور مى‌شوند. سوره انعام، آيه 38.