و اگر در اول جمله فاء تفريع آورده، براى اشاره به اين معنا بوده كه مضمون آيه يعنى آمدن قيامت از لوازم خلقت آسمان و زمين و تدبير جارى در آن دو است، كه قبلا هم به اين معنا اشاره شد.

(يَوْمَ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعى‌) كلمه يوم ظرف است براى آمدن طامه كبرى، و سعى به معناى عمل جدى است.

(وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى‌) كلمه برزت ماضى مجهول از مصدر تبريز است، كه به معناى اظهار است، و از آوردن مفعول كلمه يرى عمدا اعراض شده، و مراد از كلمه من هر كسى است كه چشم دارد و مى‌تواند ببيند، و معناى آيه اين است كه: در آن روز، دوزخ ظاهر مى‌شود، و پرده از روى آن بر مى‌دارند، تا هر صاحب چشم و بينايى آن را به عيان ببيند.

پس آيه شريفه در معناى آيه زير است كه مى‌فرمايد:(لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ)[1] چيزى كه هست آيه سوره ق مفصل‌تر است، مى‌فرمايد تو از اين در غفلت بودى، پس ما پرده‌ات را كنار زديم، اينك امروز چشمت تيزبين شده است.

و از ظاهر آيه مورد بحث بر مى‌آيد كه جهنم قبل از روز قيامت خلق شده، تنها در روز قيامت با كشف غطاء ظاهر مى‌شود، و مردم آن را مى‌بينند.

[تقسيم مردم به دو دسته: طاغى دوزخى، و خائف از مقام پروردگار كه بهشت ماواى او است و بيان ضابطه براى صفات هر يك‌]

(فَأَمَّا مَنْ طَغى‌ وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى‌ وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‌ فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى‌) در اين آيات حال مردم در آن روز به تفصيل بيان شده، مى‌فرمايد مردم دو قسم مى‌شوند، و اين تفصيل بجاى جواب اجمالى كلمه‌(فَإِذا جاءَتِ ...) نشسته، و تقدير كلام فاذا جاءت الطامة الكبرى، انقسم الناس قسمين فاما من طغى ... است، يعنى وقتى طامه كبرى بيايد مردم دو دسته مى‌شوند، طاغيان، ترسندگان از خداوند.

خداى تعالى در اين آيات سه‌گانه، مردم را به دو دسته تقسيم فرموده، اهل جهنم و اهل بهشت،- و اگر صفت اهل جهنم را جلوتر ذكر كرد براى اين بود كه روى سخن با مشركين‌

[1] تو از اين صحنه غافل بودى و ما پرده را از چشم تو كنار زديم و امروز چشمت كاملا تيزبين شده است. سوره ق، آيه 22.