منكرين بعث بعد از مرگ، و نيز اشاره به تفصيل خلقت آسمان با جمله بناها ... ، دليلى است بر اينكه مراد تثبيت و مسجل نمودن اين معنا است كه خلقت آسمان شديدتر است.

و جمله بناها استينافى و بيانى تفصيلى است براى خلقت آسمان.

(رَفَعَ سَمْكَها فَسَوَّاها)- يعنى سقف آسمان و نقطه مرتفع آن را بلند كرد، و منظور از تسويه آسمان ، ترتيب اجزاى آن، و تركيب آن است، تا هر جزئى در موضعى كه حكمت اقتضاء دارد قرار گيرد، هم چنان كه در باره آدم فرمود:(فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي)[1].

(وَ أَغْطَشَ لَيْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها)- يعنى شبش را تاريك و روزش را روشن كرد، و اصل در معناى كلمه ضحى گسترده شدن نور خورشيد، و امتداد يافتن روز است، ولى در اينجا منظور مطلق روز است، به قرينه اينكه در مقابل شب قرار گرفته، و اگر شب و روز را به آسمان نسبت داده، بدين جهت بوده كه سبب اصلى پيدايش آن دو آسمانى است، و آن پيدا شدن اجرام تاريك و ناپيدا بوسيله انوار آسمانى از قبيل نور خورشيد و غيره است، و همين كه اين نورها غروب مى‌كنند، دوباره اجرام مستور مى‌شوند، و مساله شب و روز اختصاص به كره زمين كه ما روى آنيم ندارد بلكه ساير اجرام آسمانى هم تاريكى و روشنى و شب و روز دارند.

(وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها)- يعنى بعد از آنكه آسمان را بنا كرد و سقفش را بلند نمود، و هر جزئش را در جاى خود قرار داد، و شبش را تاريك و روزش را روشن ساخت، زمين را بگسترانيد.

بعضى‌[2] گفته‌اند: معنايش اين است كه زمين را با اين حال بگسترد، (و خلاصه كلمه بعد ذلك به معناى مع ذلك است)، هم چنان كه در جمله‌(عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ) كلمه بعد به معناى مع آمده، و ما در تفسير سوره الم سجده گفتارى پيرامون اينكه از كلام خدا در باره خلقت آسمان و زمين چه استفاده مى‌شود داشتيم. و بعضى گفته‌اند: كلمه دحو كه فعل دحيها از آن مشتق است، به معناى دحرجة يعنى غلتاندن است.

(أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها)- بعضى‌[3] گفته‌اند: كلمه مرعى در معناى رعى

[1] و چون او را تسويه كردم و هر جزء آن را در جايى كه بايد قرار گيرد قرار دادم، و سپس از روح خود در او دميدم. سوره حجر، آيه 29.

[2] مجمع البيان، ج 10، ص 434.

[3] روح المعانى، ج 30، ص 34.