بعضى‌[1] گفته‌اند: منظور تمام معجزاتى است كه به فرعون و درباريانش نشان داده. ولى اين احتمال بعيد است.

(فَكَذَّبَ وَ عَصى‌) يعنى فرعون موسى و رسالت او را تكذيب نموده، ساحرش خواند و نافرمانيش كرد.

(ثُمَّ أَدْبَرَ يَسْعى‌) كلمه ادبار به معناى پشت كردن، و كلمه سعى به معناى جد و كوشش است، مى‌فرمايد فرعون پشت كرد در حالى كه تصميم گرفته بود دعوت موسى را باطل نموده، با او به معارضه برخيزد.

(فَحَشَرَ فَنادى‌) حشر به معناى جمع كردن مردم به زور و جبر است، مى‌فرمايد به همين منظور مردم را از اطراف مملكت جمع كرد، دليل اينكه از همه جا جمع كرد، جمله بعدى از كلام او است، كه به مردم گفت: پروردگار بزرگتر شما منم. چون فرعون در مصر ادعاى ربوبيت داشت، و معلوم است كه خود را رب تمام مردم مملكت مى‌دانسته، نه يك طائفه خاصى از ايشان.

بعضى‌[2] گفته‌اند مراد از حشر، جمع كردن همه مردم نيست، بلكه تنها جمع‌آورى ساحران است، چون در جاى ديگر آمده: (فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدائِنِ حاشِرِينَ‌) [3]، و نيز در جاى ديگر فرموده:(فَتَوَلَّى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتى‌)[4]، ولى اين، دليل نمى‌شود كه مراد از حشر در سوره شعراء عين حشر در سوره مورد بحث است، و مراد در هر دو آيه يك چيز است.

[مراد فرعون از اينكه خطاب به مردم مصر گفت:(أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‌)]

(فَقالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‌) فرعون در اين جمله ادعاى ربوبيت مى‌كند، و ظاهرش اين است كه خود را رب اعلا مى‌پنداشته يعنى از ساير ارباب كه مورد پرستش مصريان بودند بلند مرتبه‌تر مى‌دانسته.

و بعيد نيست منظورش از اين برترى با اينكه خودش هم بت‌پرست بوده، و به حكايت قرآن درباريانش براى تحريكش مى‌گفتند: آيا موسى را آزاد مى‌گذارى تا در زمين فساد نموده، تو را و خدايانت را تباه كند [5]، اين بوده كه بگويد: من از همه خدايان به شما

[1] روح المعانى، ج 30، ص 29.

[2] روح المعانى، ج 30، ص 30.

[3] فرعون ماموران به شهرها فرستاد تا نيرو جمع كند. سوره شعراء، آيه 53.

[4] فرعون پشت كرد، پس كيد خود را جمع نموده و سپس بيامد. سوره طه، آيه 60.

[5] سوره اعراف، آيه 127.