و بعضى‌[1] ما قدم را عبارت از طاعت خدا، و ما أخر را عبارت از حقوق ضايع شده خدا دانسته‌اند.

بعضى‌[2] ديگر ما قدم را اموالى دانسته‌اند كه صاحبش در راه خدا انفاق كرده، و ما أخر را عبارت از اموالى دانسته‌اند كه براى ورثه گذاشته. و همه اين وجوه از فهم بدور است.

[مراد از اينكه انسان بر نفس خود بصيرة است‌]

(بَلِ الْإِنْسانُ عَلى‌ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقى‌ مَعاذِيرَهُ) كلمه بل كه در مقام اعراض استعمال مى‌شود، در اين آيه از مطلب قبل اعراض كرده كه مى‌فرمود(يُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ ...) و كلمه بصيرت به معناى رؤيت قلبى و ادراك باطنى است، و اطلاق اين بصيرت بر خود انسان يا از باب زيد عدل است مى‌باشد، و يا تقدير آن الانسان على نفسه ذو بصيرة است.

بعضى‌[3] از مفسرين گفته‌اند: مراد از بصيرت حجت است، هم چنان كه در آيه‌(ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ إِلَّا رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بَصائِرَ)[4] به اين معنا آمده، و انسان هم خودش حجتى است عليه خودش، در آن روز وقتى بازجويى مى‌شود، و از چشم و گوش و دلش سؤال مى‌شود، همان چشم و گوش و حتى پوست بدنش و دو دست و دو پايش به سخن آمده، عليه او شهادت مى‌دهند، هم چنان كه درباره مورد سؤال قرار گرفتن گوش و چشم و دل فرموده:(إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا)[5] و در مورد شهادت دادن گوش و چشم و پوست فرموده:(شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ)[6]، و در باره سخن گفتن دست‌ها و شهادت دادن پاها فرموده:(وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ)[7](وَ لَوْ أَلْقى‌ مَعاذِيرَهُ)- كلمه معاذير جمع معذرت است، و معذرت آن است كه موانعى را كه نگذاشته كارى را انجام دهى ذكر كنى.

و معناى آيه اين است كه انسان صاحب بصيرت بر نفس خويش است، و خود را بهتر از هر كس مى‌شناسد، و اگر با ذكر عذرها از خود دفاع مى‌كند، صرفا براى اين است كه‌

[1] مجمع البيان، ج 10، ص 395.

[2] ( 2 و 3) تفسير ابى السعود، ج 9، ص 66.

[3] ( 2 و 3) تفسير ابى السعود، ج 9، ص 66.

[4] اين آيات را جز پروردگار آسمانها و زمين براى روشنى دلها نفرستاده. سوره اسراء، آيه 102.

[5] همانا گوش و چشم و دلها همه مسئولند. سوره اسراء، آيه 36.

[6] گوش و چشم و پوست بدنهايشان بر جرم و گناه آنها گواهى مى‌دهند. سوره فصلت، آيه 20.

[7] و دستهايشان با ما سخن گويد و پاهايشان به آنچه كرده‌اند گواهى دهد. سوره يس، آيه 65.