(الْمَفَرُّ )؟ جواب اين سؤال آن است كه در سؤالهاى مشابه اين سؤال مكرر خاطرنشان كرديم كه اينگونه سخنان در روز قيامت از باب ظهور ملكات آدمى است، كسى كه در دنيا وقتى در شدت قرار مى‌گرفت، يا مهلكه‌اى تهديدش مى‌كرد، (بدون توسل به خداى تعالى) در جستجوى مفرى مى‌گشت، آن روز هم ناخودآگاه مى‌پرسد:(أَيْنَ الْمَفَرُّ) هم چنان كه در اثر ملكه شدن دروغ در نفس انسانها، روز قيامت هم با اينكه روز كشف سرائر است بى‌اختيار مى‌گويند:(ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ)[1] و(يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ)[2].

(كَلَّا لا وَزَرَ) اين جمله رد آنان در سؤال از مفر است، و كلمه وزر به معناى پناهگاهى چون كوه و قلعه و امثال آن است، و اين كلام خداست نه تتمه گفتار انسان.

[اشاره به اينكه جستجوى گريزگاه در قيامت از باب ظهور ملكات آدمى است، و بيان مراد از اينكه در روز قيامت مستقر انسان فقط به سوى پروردگار است ]

(إِلى‌ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ) خطاب در اين آيه به رسول خدا 6 است، و با اينكه مى‌توانست بفرمايد: و المستقر الى ربك اگر متعلق كلمه مستقر را از خود كلمه جلوتر ذكر كرد براى اين بود كه افاده حصر كند، و بفهماند به سوى كسى جز خدا مستقرى نيست، پس وزر و پناهگاهى هم كه به آن پناهنده شوند، و آن از ايشان دفاع كند وجود ندارد.

توضيح اينكه انسان به سوى خداى تعالى سير مى‌كند، هم چنان كه خودش فرمود:(يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‌ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ)[3]، و نيز فرموده:(إِلى‌ رَبِّكَ الرُّجْعى‌)[4] و همچنين فرموده:(وَ أَنَّ إِلى‌ رَبِّكَ الْمُنْتَهى‌)[5]، پس انسان خواه ناخواه خداى خود را ديدار مى‌كند، و سيرش به سوى او مى‌انجامد، و هيچ حاجبى كه او را از وى بپوشاند و يا از عذاب وى مانع شود وجود ندارد، و اما حجابى كه در آيه قرآن ياد شده و فرموده:

[1] سپس پاسخ و عذر آنها چيزى جز اين نيست كه مى‌گويند به خداوندى كه پروردگار ما است سوگند كه ما مشرك نبوديم. سوره انعام، آيه 23.

[2] روزى كه خدا همه آنان راى مبعوث مى‌كند براى خدا هم قسم مى‌خورند، همانطور كه امروز براى شما سوگند مى‌خورند. سوره مجادله، آيه 18.

[3] هان اى انسان تو هر تلاشى كه بكنى به سوى پروردگارت مى‌كنى، پس او راى ملاقات خواهى كرد. سوره انشقاق، آيه 6.

[4] بازگشت به سوى پروردگارت است. سوره علق، آيه 8.

[5] به يقين سرانجام به سوى پروردگارت است. سوره نجم، آيه 42.