و سرپيچى از اطاعت خدا ملامت مى‌كند، و در روز قيامت سودش مى‌رساند.

بعضى‌[1] گفته‌اند: منظور از نفس لوامه جان آدمى است، چه انسان مؤمن صالح، و چه انسان كافر فاجر، براى اينكه هر دوى اين جانها آدمى را در قيامت ملامت مى‌كنند، نفس كافر، كافر را ملامت مى‌كند، به خاطر اينكه كفر و فجورش، و نفس مؤمن، مؤمن را ملامت مى‌كند، به خاطر كمى اطاعتش، و اينكه در صدد بر نيامد خيرى بيشتر كسب كند.

بعضى‌[2] گفته‌اند: مراد از نفس لوامه تنها نفس كافر است كه در قيامت او را به خاطر كفر و معصيتى كه در دنيا مرتكب شده ملامت مى‌كند، هم چنان كه فرمود:(وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ)[3]، كه البته براى هر يك از اين اقوال وجهى است.

و جواب قسم حذف شده، و آيات بعدى بر آن دلالت دارد، و تقدير كلام ليبعثن است، و به اين جهت حذف شده كه بر عظمت امر بعث دلالت كند، هم چنان كه در جاى ديگر در عظمت بعث فرموده:(ثَقُلَتْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً)[4]، و نيز فرموده:(إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى‌ كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى‌)[5]، و نيز فرموده‌(عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ)[6].

(أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ) كلمه حسبان كه مصدر فعل يحسب است به معناى ظن (پندار) است، و اگر استخوان را به صيغه جمع آورده و فرمود انسان گمان كرده ما استخوانهايش را جمع نمى‌كنيم؟ براى آن بود كه كنايه باشد از زنده كردن همه مردگان، و استفهام در اين آيه توبيخى است، و معناى آيه روشن است.

(بَلى‌ قادِرِينَ عَلى‌ أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ) بلى ما آن را جمع مى‌كنيم. و جمله قادرين حال از فاعل مدخول بلى است،

[1] روح المعانى، ج 29، ص 136.

[2] مجمع البيان، ج 10، ص 394.

[3] وقتى عذاب را مى‌بينند ندامت خود را پنهان مى‌دارند. سوره يونس، آيه 54.

[4] حادثه قيامت در آسمانها و زمين سنگين است، و جز به ناگهانى رخ نمى‌دهد. سوره اعراف، آيه 187.

[5] قيامت آمدنى است، و من بناى آن دارم كه هم چنان پوشيده‌اش بدارم، تا هر كس بدانچه مى‌كند جزا ببيند. سوره طه، آيه 15.

[6] از يكديگر چه مى‌پرسند از خبر عظيم. سوره نبا، آيه 1 و 2.