(يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ ...)، بويى از شكر مى‌دهد، و از لحنش پيداست كه مى‌خواهد از آن جناب تشكر كند، آرى خودش فرموده‌(وَ كانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُوراً)[1](تَقُومُ أَدْنى‌ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ)- كلمه أدنى اسم تفضيل از مصدر دنو است، كه به معناى نزديكى است، ولى در عرف استعمال اين ماده در موردى شايع شده كه علاوه بر نزديك بودنش به چيزى كمتر از آن هم باشد، مثلا عدد نه و عدد يازده هر دو به عدد ده نزديكند، اما كلمه أدنى من عشرة را تنها در پايين‌تر از ده مثلا نه استعمال مى‌كنند، نه در بالاتر از آن مثلا يازده ، پس معناى جمله‌(أَدْنى‌ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ) كمى كمتر از دو ثلث شب است.

واو عاطفه در جمله و نصفه و ثلثه صرفا براى مطلق جمع است، و مى‌خواهد بفرمايد خداى تعالى مى‌داند كه تو در بعضى از شبها كمتر از دو ثلث شب، و در بعضى از شبها نصف شب، و در بعضى ثلث شب را به نماز مى‌ايستى.

و مراد از معيت در جمله (وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ‌) معيت در ايمان است، و حرف من براى تبعيض است، و بنا بر اين، آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه بعضى از مؤمنين نماز شب مى‌خواندند، همانطور كه رسول خدا 6 مى‌خواند. ولى بعضى‌[2] از مفسرين حرف من را بيانيه گرفته‌اند، كه مى‌دانيد درست نيست.

و جمله‌(وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ) در مقام تعليل براى جمله‌(إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ) است، و معناى مجموع آن دو اين است كه چگونه خدا نداند با اينكه خدا آن كسى است كه خلقت و تدبير منتهى به او است. در اين تعليل مى‌بينيم تقدير، يعنى تعيين مقدار شب و روز و ثلث و نصف و دو ثلث آنها را به اللَّه نسبت داده، نه به نام رب ، يا نام ديگر، و اين براى آن است كه اندازه‌گيرى مخلوق از شؤون خلقت است، و خلقت مستند به اللَّه است، كه هر چيزى به او منتهى مى‌شود.

(عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ)- كلمه احصاء كه مصدر فعل تحصوه است، به معناى به دست آوردن و احاطه يافتن به مقدار هر چيز، و تعداد آن است و ضمير در(لَنْ تُحْصُوهُ) به تقدير مستفاد از(يُقَدِّرُ اللَّيْلَ ...)، و يا به قيام مستفاد از(تَقُومُ أَدْنى‌ ...) بر مى‌گردد، مى‌فرمايد: همه شما نمى‌توانيد يك سوم و يك دوم و دو سوم شبهاى سال را به خاطر كوتاهى و بلندى آن در ايام سال اندازه‌گيرى بكنيد، و مخصوصا

[1] و سعى و تلاش شما مورد قدردانى است. سوره دهر، آيه 22.

[2] تفسير روح البيان، ج 10، ص 218.