عقل در آدمى مانند مغز گردو است نسبت به پوست آن، و لذا در قرآن لب به همين معنا استعمال شده، و گويا كلمه عقل به آن معنايى كه امروز معروف شده يكى از اسماء مستحدثه است، كه از راه غلبه استعمال اين معنا را به خود گرفته، و بهمين جهت كلمه عقل هيچ در قرآن نيامده، و تنها افعال مشتق شده از آن در قرآن استعمال شده است، مانند يعقلون .

كلمه تذكر كه مصدر يذكر است به معناى منتقل شدن از نتيجه به مقدمات نتيجه، و يا منتقل شدن از مقدمات به نتيجه است، و آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه به دست آوردن حكمت متوقف بر تذكر است، و تذكر هم متوقف بر عقل است، پس كسى كه عقل ندارد حكمت ندارد، و ما در گذشته آنجا كه سخن در ادراكهايى كه در قرآن آمده داشتيم، در باره عقل چيزهايى گفتيم.

(وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ) يعنى آنچه شما از مال خدا و به دعوت او انفاق مى‌كنيد و يا چيزهايى انفاق مى‌كنيد كه خدا بر شما واجب نكرده بلكه خودتان به وسيله نذر بر خود واجب كرده‌ايد و در راه خدا مى‌دهيد خدا به آن آگاه است و هر كس را كه اطاعتش كند پاداش مى‌دهد و كسى كه ستم كند مؤاخذه مى‌فرمايد: پس در جمله:(فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ)، اشاره‌اى هم به تهديد هست كه جمله:

(وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ) آن را تاكيد مى‌كند.

[چند نكته كه جمله‌(وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ) بر آنها دلالت دارد]

و همين جمله به چند نكته دلالت دارد، اول اينكه مراد از ظلم در خصوص اين آيه، ظلم به فقرا و خوددارى از انفاق بر آنان و حبس حقوق ايشان است، نه مطلق معصيت، براى اينكه مطلق معصيت انصار دارد، و مى‌توان با كفاره آنها را از نامه عمل محو كرد، و يا به وسيله شفيعان كه يكى از آنها توبه است و يكى ديگر اجتناب از كبائر است و يكى ديگر شفيعان روز محشر مى‌باشند، از خطر كيفر آنان رهايى يافت، البته همه اين انصار در ظلمهايى است كه تنها جنبه حق اللَّه دارند، نه حق الناس، آيه شريفه:(لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً) كه در آخرش دارد:(وَ أَنِيبُوا إِلى‌ رَبِّكُمْ)[1] راجع به يكى از انصار ظالمين است، كه همان توبه و انابه باشد، و آيه:(إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ) اجتناب از گناهان كبيره را يكى از انصار معرفى نموده و مى‌فرمايد: اگر از گناهان كبيره اجتناب كنيد ما اين اجتنابتان را كفاره گناهانتان قرار مى‌دهيم [2].

[1] سوره زمر آيه 54

[2] سوره نساء آيه 31