بفهمد چيست.

و اين دو قول (هر دو) از راه راست منحرف هستند، يكى به سوى افراط منحرف شده و ديگرى به سوى تفريط.

حق مطلب اين است كه اينگونه امورى كه خدا از آنها خبر داده كه بندگان هنگام اطاعت و معصيت آنها را ايجاد مى‌كنند، امورى حقيقى و واقعى هستند، مثلا اگر مى‌فرمايد كه بنده مطيع را از ظلمت به سوى نور، و گناهكار را از نور به سوى ظلمت مى‌بريم، نخواسته است مجازگويى كند، الا اينكه اين نور و ظلمت چيزى جداى از اطاعت و معصيت نيست، بلكه همواره با آنها است، و در باطن اعمال ما قرار دارد و ما قبلا در اين باره سخن گفتيم.

و اين معنا با دو جمله مورد بحث، كنايه از هدايت خدا و اضلال طاغوت باشد، منافات ندارد، چون در بحث مربوط به كلام و سخن گفتن خدا گفتيم: صحبت در مساله مورد بحث در دو مقام است:

در مقام اول در اين زمينه بحث مى‌كنيم كه آيا نور و ظلمت و كلماتى شبيه اينها كه در كلام خداى تعالى آمده، در معانى مجازى استعمال شده و صرفا تشبيهى است كه در اين عالم هيچ حقيقت ندارد؟ و يا آنكه استعمال حقيقى است؟ چون در اين عالم معناى حقيقى دارند.

و در مقام دوم سؤال مى‌شود از اينكه به فرض آنكه قبول كنيم معانى حقيقى دارند، آيا استعمال اين كلمات در آن معانى، مثلا استعمال كلمه نور در آن حقيقتى كه منظور است يعنى در حقيقت هدايت، استعمال لفظ در معناى حقيقى است و يا استعمال در معناى مجازى است؟

و به هر حال پس دو جمله مورد بحث يعنى جمله‌(يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ) و جمله‌(يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ) كنايه از هدايت و ضلالت مى‌باشند، و گرنه لازم مى‌آيد كه هر مؤمن و كافرى، هم در نور باشد و هم در ظلمت، مؤمن قبل از آنكه به فضاى نور برسد در ظلمت باشد، و كافر قبل از رسيدن به فضاى ظلمانى كفر، در نور باشد، و قبل از رسيدن به اين دو فضا، يعنى دوران كودكى، هم در نور باشد و هم در ظلمت، و وقتى به حد تكليف مى‌رسد اگر ايمان بياورد به سوى نور در آيد، و اگر كافر شود به سوى ظلمت در آيد و معلوم است كه چنين سخنى صحيح نيست.

ليكن ممكن است اين گفتار را تصحيح كرد و چنين گفت كه: انسان از همان آغاز خلقت، داراى نورى فطرى است كه نورى است اجمالى، اگر مراقب او باشند ترقى مى‌كند، و تفصيل مى‌پذيرد، چون در همان اوان خلقت نسبت به معارف حقه و اعمال صالح به تفصيل نور ندارد، بلكه در ظلمت است، چون تفصيل اين معارف براى او روشن نشده، پس نور و ظلمت به‌