استدلال نموده‌اند، معلوم مى‌شود.

جواب از گفتار آنها در ضمن بحثى كه قبلا پيرامون مساله قتال داشتيم گذشت، در آنجا گفتيم كه آن قتال و جهادى كه اسلام مسلمانان را به سوى آن خوانده، قتال و جهاد به ملاك زورمدارى نيست، نخواسته است با زور و اكراه دين را گسترش داده، و آن را در قلب تعداد بيشترى از مردم رسوخ دهد، بلكه به ملاك حق مدارى است و اسلام به اين جهت جهاد را ركن شمرده تا حق را زنده كرده و از نفيس‌ترين سرمايه‌هاى فطرت يعنى توحيد دفاع كند، و اما بعد از آنكه توحيد در بين مردم گسترش يافت، و همه به آن گردن نهادند، هر چند آن دين، دين اسلام نباشد، بلكه دين يهود يا نصارا باشد، ديگر اسلام اجازه نمى‌دهد مسلمانى با يك موحد ديگرى نزاع و جدال كند، پس اشكالى كه آقايان كردند ناشى از بى اطلاعى و بى توجهى بوده است.

[آيه‌(لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ ...) با آيات وجوب جهاد و قتال نسخ نشده است‌]

از آنچه كه گذشت اين معنا روشن شد كه آيه مورد بحث يعنى‌(لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ) به وسيله آيه‌اى كه جهاد و قتال را واجب مى‌كند نسخ نشده است، و قائلين به نسخ اشتباه كرده‌اند.

يكى از شواهد بر اينكه اين آيه نسخ نشده، تعليلى است كه در خود آيه است، و مى‌فرمايد:(قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ)، رشد و غى از هم جدا شده‌اند و معقول نيست آيه‌اى كه مى‌خواهد اين آيه را نسخ كند فقط حكمش (حرمت) را نسخ كرده، ولى علت حكم باقى بماند و اينكه مى‌بينيم علت حكم باقى مانده براى اينكه مساله روشن شدن رشد از غى در اسلام چيزى نيست كه برداشته شود، پس آيه:(فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ)[1] يا آيه‌(وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ)[2] چون نمى‌تواند در ظهور حقانيت دين اثرى داشته باشد، پس آن وقت نخواهد توانست حكمى را كه معلول اين ظهور است بردارد، و اصلا چه ارتباطى ميان آيات جهاد با آن مساله هست؟.

و به عبارتى ديگر در آيه شريفه، جمله‌(لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ) اينطور تعليل مى‌شود، كه چون حق روشن است، بنا بر اين قبولاندن حق روشن، اكراه نمى‌خواهد، و اين معنا چيزى است كه حالش قبل از نزول حكم قتال و بعد از نزول آن فرق پيدا نمى‌كند پس روشنايى حق، امرى است كه در هر حال ثابت است و نسخ نمى‌پذيرد.

[1] سوره توبه آيه 5 با مشركين هر كجا آنها را يافتيد قتال كنيد .

[2] سوره بقره آيه 224 و در راه خدا قتال كرده و به جنگ بپردازيد .