و از اينجا است كه مى‌بينى هيچ نويسنده‌اى كه متدين به دينى و مذهبى است در كتاب خود و گردآورى‌هايش خبرى كه مخالف و بر ضرر مذهبش باشد نياورده، پس اهل هر مذهب هر چه در باره مذهبش نوشته موافق با اصول مذهب خود بوده هم چنان كه امروز هم هيچ گفتارى تاريخى در نوشته‌هاى ماديين نمى‌بينى، مگر اينكه از جهتى و به وجهى مذهب ماديت او را تاييد مى‌كند.

[عوامل ديگرى كه در گذشته و در عصر حاضر موجب بد گمانى به تاريخ نقلى شده‌اند]

از آن دو عامل گذشته، عواملى ديگر هست كه باعث فساد و بى‌اعتبارى تاريخ شده، از آن جمله يكى نبودن وسائل گرفتن خبر، و ديدن واقعه، و ضبط و نقل آن براى ديگران، و تاليف كتابى در باره آن، و حفظ و نگهدارى آن كتاب از پوسيدن و دگرگونى و گم شدن، بوده است، و اين عوامل هر چند امروز در بين نيست (و در اين عصر به آسانى مى‌توان اخبار آن طرف دنيا را در اين طرف گرفت، و حتى با چشم ديد، و آن را به سهولت ضبط نمود، و به وسيله رسانه‌هاى گروهى انتشار داد، و در اسرع وقت چاپ نموده و در كتابخانه‌هاى مدرن از پوسيدن و دگرگونگى و گم شدن حفظش كرد) چون شهرها به هم نزديك شده و وسائل ارتباط بسيار و نقل و انتقال و تحول آسان گشته، ليكن بلاى تاريخ، از جهتى ديگر عمومى شده، و آن مساله سياست است، كه در تمامى شؤون زندگى انسان مداخله مى‌كند، و چرخ دنياى امروز بر محور سياست (كه خود فنى از فنون شده است) دور مى‌زند، و با تحول آن، همه اخبار دنيا ناگهان از حالى به حالى مى‌شود و اين خود عاملى بزرگ و دردى بى درمان است كه آدمى را نسبت به تاريخ بدگمان مى‌سازد، حتى تاريخ را به سقوط تهديد مى‌كند.

وجود نواقص و يا به عبارتى ديگر، نواقصى كه براى تاريخ نقلى شمرديم علت عمده بى‌اعتنايى علماى امروز نسبت به تاريخ است، و باعث شده كه دانشمندان بطور كلى از تاريخ نقلى دورى نموده به تاريخ زمينى (يعنى باستان‌شناسى) روى آوردند و اين علم هر چند از پاره‌اى اشكالات كه در كار تاريخ نقلى بود سالم و به دور است مثلا دستخوش مداخلات حكومت‌ها نشده، و ليكن از بقيه اشكالات خالى نيست، براى اينكه اين دانشمندان نيز داراى احساسات و تعصب‌هايى هستند، اينها نيز تحت تاثير سياست‌ها قرار مى‌گيرند، پس آنچه كه از اسرار باستان‌شناسى خود افشا مى‌كنند نمى‌تواند مورد اعتماد قرار گيرد، ممكن است در آنچه افشا مى‌كنند و در آنچه كتمان مى‌نمايند و تغيير و تبديل مى‌دهند، اعمال سياست كنند، يعنى چيزى را افشا كنند كه واقعيت نداشته باشد، و چيزهايى را كه واقعيت دارد كتمان نمايند، و يا در آن تغيير و تبديلى بدهند.

اين بود حال تاريخ و عوامل متعددى كه از جهات مختلف، آن را تباه كرده و تا ابد هم‌