فلان موجود به صورت موجودى ديگر در مى‌آيد، و با كمال بى‌پروايى بگويند ذات آن، مبدل به ذات ديگرى مى‌شود.

و اين بحث دامنه گسترده‌اى دارد كه انشاء اللَّه در آينده‌اى نزديك به آن خواهيم پرداخت.

[سخن بعضى از مفسرين مبنى بر اينكه آيه (لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ‌) ... و آياتى ديگر به دو اصل تنازع و انتخاب اشاره دارد]

اينك به اول گفتار برگشته، مى‌گوئيم: بعضى از مفسرين گفته‌اند: آيه شريفه:(وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ)، به دو قانون تنازع در بقا و انتخاب طبيعى اشاره دارد.

و سپس گفته آيه شريفه:(أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ، الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ، وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيراً وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ، إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ، الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ)[1] هم اين دو قانون را از نظر شرعى امضاء نموده و جامعه اسلام را به سوى آن ارشاد مى‌كند و مى‌فرمايد تنازع بقا و دفاع از حق امرى است مشروع كه سرانجام منتهى به اين مى‌شود كه افراد صالح باقى بمانند، كه اين همان اصل دوم طبيعى يعنى انتخاب اشرف است.

و نيز مفسر نامبرده، اضافه كرده: از جمله آياتى كه از قرآن كريم دلالت بر قاعده تنازع دارد، آيه شريفه زير است كه مى‌فرمايد:(أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها، فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رابِياً، وَ مِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ، كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ، فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ، كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ)

[1] كسانى كه به خاطر ظلمى كه به ايشان رفته كارزار مى‌كنند، خدا اجازه كارزار به ايشان داده، و به يارى دادنشان توانا است.

آرى، همان كسانى كه به جرم يكتاپرستى و اينكه گفته‌اند پروردگار ما اللَّه است از خانه و كاشانه خود بيرون رانده شدند، و اگر نبود كه خدا بعضى از مردم راى به دست بعضى ديگر دفع مى‌كند قطعا ديرها و كليساها و كنشت‌ها و مسجدها كه نام خدا در آنها بسيار زياد برده مى‌شود ويران مى‌شد، خدا كسانى را كه او راى يارى كنند يارى مى‌كند، كه خدا به يقين توانايى مقتدر است.

ياوران، همان كسانى هستند كه اگر در زمين استقرارشان دهيم، نماز بپا مى‌كنند و زكات مى‌دهند و مردم راى به هر كار ستوده واداشته، از هر نكوهيده‌اى باز مى‌دارند و سرانجام همه امور با خداست. سوره حج، آيات 39- 41