و اما سوره حمد، مدتها بعد از بعثت نازل شد، و اگر نزولش بلا فاصله بعد از سوره علق بود، و بقول اين مفسر در قلب رسول خدا ص خطور كرده بود جا داشت بفرمايد: قل بسم اللَّه الرحمن الرحيم، الحمد للَّه رب العالمين ... و يا بفرمايد: بسم اللَّه الرحمن الرحيم قل الحمد للَّه رب العالمين ... .

مترجم: (چون سوره علق به عبارتى آغاز شده كه معناى قل را مى‌دهد اگر سوره حمد هم بلا فاصله با آن سوره نازل شده بود بايد كلمه قل و يا اقرء در اول آن قرار مى‌داشت).

و نيز لازم بود كه در اين سوره گفتار در جمله‌(مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) تمام شود زيرا بقيه سوره از غرض بيگانه است از طرفى ختم شدن سوره در جمله‌(مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) از نظر بلاغت قرآن شريف مناسب‌تر و لايق‌تر بود.

بله در سوره حجر كه به شهادت مضامين آياتش از سوره‌هاى مكى است و بيانش خواهد آمد فرموده:(وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ)[1] و مراد از كلمه سبع مثانى سوره حمد است كه در آيه شريفه در مقابل قرآن عظيم قرار گرفته و اين منتها درجه تجليل و تعظيم از سوره حمد است و ليكن با همه اين احوال سوره حمد قرآن ناميده نشده بلكه هفت آيه از آيات قرآن معرفى شده به دليل اينكه آيه:(كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِيَ)[2] همه قرآن مثانى خوانده شده و در آيه سوره حجر سوره حمد هفت عدد از آن مثانى خوانده شده.

و با اين حال از آنجا كه سوره حجر مشتمل بر نامى از سوره حمد است معلوم مى‌شود سوره حمد قبل از سوره حجر نازل شده.

و نيز از آنجايى كه سوره حجر مشتمل بر آيه‌(فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ إِنَّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ ...)[3] مى‌فهميم كه رسول خدا ص مدتى دست از انذار كشيده بود و در اين آيه مجددا مامور بدان شده كه مى‌فرمايد: فاصدع پس از سوره حجر دو چيز استفاده شد يكى ترك انذار و ديگر نزول سوره حمد قبل از آن و شما از كجا ثابت مى‌كنيد كه نزول حمد قبل از ترك انذار بوده؟.

و اما سوره مدثر و مطالبى را كه مشتمل است چون آيه‌(قُمْ فَأَنْذِرْ) اگر گفته شود همه آن يك باره نازل شده حال آيه:(قُمْ فَأَنْذِرْ) حال آيه:(فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ) در سوره حجر است و نيز حال جمله‌(وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ) در سوره حجر حال جمله‌(ذَرْنِي وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِيداً) در

[1] و همانا تو را هفت آيه و اين قرآن بزرگ را داديم. سوره حجر آيه 87

[2] سوره زمر آيه 23

[3] آنچه را دستور داده‌اى آشكار كن و از مشركان روى گردان. سوره حجر آيه 95