چگونه ممكن است انسان اينطور نباشد، و عالم صنع نسبت به خصوص او بى‌اعتنايى كرده باشد.

اين همان معنايى است كه آيه شريفه:(وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ، ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ، وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ)[1] و نيز آيه شريفه:(وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا: ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا)[2] بر آن دلالت دارند.

پس همانطور كه يك صنعتگر اگر چيزى را به عنوان سرگرمى و تفريح بسازد، بدون اينكه عنايتى و حاجتى به آن داشته باشد، همين كه آن را ساخت ارتباطش با آن قطع مى‌شود، و ديگر اعتنايى به آن ندارد كه چه مى‌شود و در كدام خاكروبه مى‌افتد، و فاسد مى‌شود، و اما اگر چيزى را براى منظورى بسازد، همواره مراقب آن خواهد بود، و آن را زير نظر مى‌گيرد، تا اگر خطرى كه آن را از صلاحيت به كار بردن در آن منظور ساقط ميكند تهديدش كرد، از آن خطر جلوگيرى كند، و به اين منظور اگر صلاح ديد از يكى از اجزاى آن كه در نتيجه دادنش مؤثر است صرفنظر مى‌كند، و يا جزئى ديگر به آن اضافه مى‌كند، و يا اگر ديد ديگر منظورش را تامين نمى‌كند، اوراقش نموده، از نو آن را مى‌سازد، و صنعت جديدى درست مى‌كند.

وضع خلقت آسمانها و زمين و موجودات در آنها كه يكى از آنها انسان است نيز چنين است، خداى تعالى آنچه را خلق كرده عبث و بيهوده خلق نكرده، بلكه براى اين خلق كرده كه به حد كمالش برساند، و دو باره به سوى خودش برگرداند، هم چنان كه فرمود:(أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً، وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ)[3] و نيز فرموده:(وَ أَنَّ إِلى‌ رَبِّكَ الْمُنْتَهى‌)[4].

و وقتى وضع بدين قرار باشد، بديهى است كه عنايت الهيه بايد شامل انسان نيز بشود، و او را مانند ساير مخلوقاتش به آن غايتى كه براى رسيدن به آن غايتش آفريده برساند، و براى رساندنش به آن غايت نخست او را دعوت و ارشاد كند، و سپس امتحان و ابتلا را در كارش اعمال كند، و اگر از اين راه هم نشد آن كسى كه غايت خلقت در او باطل شده، و ديگر

[1] ما آسمانها و زمين را و آنچه را كه ميان آن دو است به بازى نيافريديم، و ما آن دو را جز به حق خلق نكرديم، و ليكن اكثرشان نمى‌دانند. سوره دخان آيه 38

[2] ما آسمان و زمين و ما بين آن دو را باطل نيافريديم، اين پندار كسانى است كه كافرند. سوره ص آيه 27

[3] آيا پنداشته‌ايد كه ما شما را بيهوده آفريديم، و شما به سوى ما بر نمى‌گرديد؟. سوره مؤمنون آيه 16

[4] و اينكه نهايت و پايان خلقت به سوى او است. سوره نجم آيه 42