[چرا جنگيدن و قتال بر مؤمنين كره و گران بوده؟]

و اما اينكه چرا جنگيدن و قتال بر مؤمنين كره و گران بوده؟ يا از اين جهت است كه در جنگ جانها در خطر قرار مى‌گيرد، و حد اقل خستگى و كوفتگى دارد و ضررهاى مالى به بار مى‌آورد، و امنيت و ارزانى ارزاق و آسايش را سلب مى‌كند، و از اين قبيل ناراحتى‌ها كه مورد كراهت انسان در زندگى اجتماعى است به دنبال دارد.

آرى اينگونه ناملايمات طبعا بر مؤمنين هم شاق است، هر چند خداى سبحان مؤمنين را در كتاب خود مدح كرده و فرموده: در ميان آنان افرادى هستند كه در ايمانشان صادقند، و آنچه مى‌كنند جدى و سودمند است، ليكن در عين حال طايفه‌اى از ايشان را مذمت مى‌كند كه در دلهايشان انحراف و لغزش هست، و اين معنا با مراجعه به آيات مربوطه به جنگ بدر و احد و خندق و غزوات ديگر كاملا به چشم مى‌خورد.

و معلوم است مردمى كه مشتمل بر هر دو طايفه هستند. و بلكه اكثريت آنها را طايفه دوم تشكيل مى‌دهد. وقتى مورد خطاب قرار گيرند، صحيح است كه صفت اكثر آنان را به همه آنان نسبت داد، و گفت: (قتال مكروه شما است)، البته اين وجه اول بود.

و يا از اين جهت بوده كه مؤمنين به تربيت قرآن بار آمده‌اند، و عرق شفقت و رحمت بر تمامى مخلوقات در آنان شديدتر از ديگران است، تربيت شدگان قرآن حتى از آزار يك مورچه هم پرهيز دارند، و نسبت به همه خلايق رأفت و مهر دارند، چنين كسانى البته از جنگ و خونريزى كراهت دارند، هر چند دشمنانشان كافر باشند، بلكه دوست دارند با دشمنان هم به مدارا رفتار كنند، و آميزشى دوستانه داشته باشند، و خلاصه با عمل نيك و از راه احسان آنان را به سوى خدا دعوت نموده، و به راه رشد و در تحت لواى ايمان بكشانند، تا هم جان برادران مؤمنشان به خطر نيفتد، و هم كفار با حالت كفر هلاك نشوند و در نتيجه براى ابد بدبخت نگردند.

چون مؤمنين اينطور فكر مى‌كردند، خداى سبحان در آيه مورد بحث به ايشان فهمانيد كه اشتباه مى‌كنند، چون خدايى كه قانونگذار حكم قتال است، خوب مى‌داند كه دعوت به زبان و عمل. در كفارى كه دچار شقاوت و خسران شده‌اند هيچ اثرى ندارد، و از بيشتر آنان هيچ سودى عايد دين نمى‌شود، نه به درد دنياى كسى مى‌خورند، نه به درد آخرت. پس اينگونه افراد در جامعه بشريت عضو فاسدى هستند كه فسادشان به ساير اعضا هم سرايت مى‌كند، و هيچ علاجى به جز قطع كردن، و دور افكندن ندارند. اين وجه هم براى خود وجهى است.

و اين دو وجه هر چند هر دو مى‌توانند جمله:(وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ) را توجيه كنند، و ليكن وجه اول به نظر با آيات عتاب مناسب‌تر است، علاوه بر اينكه تعبير در جمله:(كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ) هم به بيانى كه گذشت كه چرا به صيغه مجهول آمده مؤيد وجه اول است.

[معناى كلماتى چون عسى و لعل در كلام خداى سبحان‌]

(وَ عَسى‌ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ‌) ... در سابق گذشت كه كلمات (عسى) و (لعل) و امثال آن در كلام خداى تعالى در همان معناى اميدوارى استعمال شده، ليكن لازم نيست كه اميد قائم به خود گوينده يعنى‌