قيامت را تذكر مى‌دهد، چون تقوا هرگز دست نمى‌دهد، و معصيت هرگز اجتناب نمى‌شود، مگر با يادآورى روز جزا، هم چنان كه خود خداى تعالى فرمود:(إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ).[1] و در اينكه از ميان همه اسماء قيامت كلمه حشر را انتخاب نموده و فرمود:(أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ) اشاره لطيفى است به حشرى كه حاجيان دارند، و همه در منا و عرفات يك جا جمع مى‌شوند و نيز اشعار دارد به اينكه حاجى بايد از اين حشر و از اين افاضه و كوچ كردن به ياد روزى افتد كه همه مردم به سوى خدا محشور مى‌شوند و لا يغادر منهم احدا و خداوند احدى را از قلم نمى‌اندازد.

بحث روايتى [ (در ذيل آيات حج و شان نزول و بيان آنها)]

در تهذيب و در تفسير عياشى از امام صادق ع روايت آورده‌اند كه در ذيل آيه:

(وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ) فرمود: اين تمام كردن حج و عمره واجب است.[2] و نيز در تفسير عياشى از زراره و حمران و محمد بن مسلم از امام باقر و امام صادق ع روايت كرده كه گفتند: ما از آن دو بزرگوار از كلام خداى تعالى كه مى‌فرمايد:

(وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ) پرسيديم، فرمودند تماميت حج به اين است كه در آن رفث و فسوق و جدال نشود.[3] و در كافى از امام صادق ع روايت كرده كه در ضمن حديثى فرمود: منظور از تمام كردن حج و عمره اداى آن، و هم اين است كه وقتى به احرام آن دو در آمدند از محرمات احرام بپرهيزند.[4] مؤلف: اين روايات منافاتى با آن معنايى كه ما براى اتمام كرديم ندارد چون واجب بودن حج و عمره و اداى آن همان اتمام آن است.

و در كافى از حلبى از امام صادق ع روايت كرده كه فرمود: رسول خدا

[1] كسانى كه از راه خدا گمراه شدند عذابى سخت دارند بخاطر اينكه روز حساب را فراموش كردند. سوره ص آيه 26

[2] تهذيب ج 5 حديث 1593 و تفسير عياشى ج 1 ص 88

[3] تفسير عياشى ج 1 ص 88 حديث 225

[4] فروع كافى ج 4 ص 265