پيامبرى نيامد، و شما را از چنين عذابى انذار نكرد؟ كلمه فوج - به طورى كه راغب‌[1] مى‌گويد- به معناى جماعتى است كه به سرعت از جايى عبور كنند، و در اين جمله اشاره است به اينكه كفار دسته دسته داخل دوزخ مى‌شوند، هم چنان كه آيه زير هم به اين معنا اشاره نموده، مى‌فرمايد:(وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى‌ جَهَنَّمَ زُمَراً)[2]، و اين به خاطر آن است كه هر متبوعى با تابعين گمراه خود داخل مى‌شوند، هم چنان كه در آيه زير فرموده:(وَ يَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلى‌ بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَمِيعاً فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ)[3]، كه در ذيل آيه‌اى از سوره انفال توضيح اين معنا گذشت.

كلمه خزنة جمع خازن است، كه به معناى نگهبان چيزى است كه ذخيره‌اش كرده باشند، و منظور از خزنه ملائكه‌اى است كه موكل بر آتشند، و انواع عذابهاى جهنم را تدبير مى‌كنند و در باره همانها است كه مى‌فرمايد:(عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ)[4]، و نيز مى‌فرمايد:( وَ ما أَدْراكَ ما سَقَرُ) ...(عَلَيْها تِسْعَةَ عَشَرَ وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النَّارِ إِلَّا مَلائِكَةً )[5].

و معناى آيه اين است كه: هر دسته‌اى كه در جهنم ريخته مى‌شوند و يا به سوى آن سوق داده مى‌شوند، ملائكه موكل بر دوزخ و نگهبانان آن از در توبيخ مى‌پرسند: مگر براى شما نذير، يعنى پيامبرى كه شما را از چنين عذابى بترساند نيامده؟!(قالُوا بَلى‌ قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنا ...) اين جمله حكايت پاسخى است كه دوزخيان به فرشتگان خازن دوزخ مى‌دهند، و در آن اعتراف مى‌كنند به اينكه نذير برايشان آمد، و از آتش دوزخ انذارشان كرد، ولى تكذيبش كردند و افترا به او بستند.

(وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَيْ‌ءٍ)- اين جمله بيان تكذيب ايشان است، و همچنين جمله‌(إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ كَبِيرٍ).

ولى بعضى‌[6] گفته‌اند: جمله دومى كلام فرشتگان نامبرده است، كه به دوزخيان- بعد

[1] مفردات راغب، ماده فوج .

[2] كسانى كه كافر شدند دسته دسته به سوى دوزخ سوق داده مى‌شوند. سوره زمر، آيه 71.

[3] خبيث‌ها را روى هم قرار داده، جمع مى‌كند، و در جهنم قرار مى‌دهد. سوره انفال، آيه 37.

[4] آتشى كه بر آن فرشتگانى موكلند كه خيلى سخت‌گير و خشن هستند. سوره تحريم، آيه 6.

[5] و تو نمى‌دانى دوزخ چيست؟ ... نوزده نفر( از فرشتگان عذاب) بر آن گمارده شده‌اند! ما كسى را به جز ملائكه صاحبان دوزخ نكرديم. سوره مدثر، آيات 27- 31.

[6] مجمع البيان، ج 10، ص 324.