در پاسخ مى‌گوييم: قبل از اين آيات خداى تعالى چند نوبت به وسيله تحدى انكار مشركين را باطل كرده و فرموده بود: اگر شك داريد كه اين قرآن از ناحيه خداست، و احتمال مى‌دهيد خود محمد كه يك فرد بشر است آن را ساخته و پرداخته باشد، شما مشركين هم بشريد، و عرب هم هستيد، يك سوره و حد اقل يك آيه به مثل آن بياوريد، پس در مقام آيه چنين بهانه‌اى در كار نيست، و براى اقامه حجت شهادت مؤكدتر از صرف خبر است و حتى از خبرى كه مدلل است، نيز مؤكدتر است.

(وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ)- اين جمله علم خداى تعالى را به ياد آنان مى‌آورد، علمش به دقائق اعمال آنان، مى‌خواهد دستور فامنوا را به اين وسيله تاكيد كند، و معناى آن اين است كه: ايمان بياوريد، و در ايمان آوردن خود كوشش هم بكنيد، براى اينكه خدا به دقائق اعمالتان عالم است، هرگز از هيچ يك از آن اعمال غافل نمى‌ماند، و او به طور قطع جزاى اعمالتان را مى‌دهد.

[آياتى كه بر جمع شدن مردم در قيامت براى فصل قضاء دلالت مى‌كنند]

(يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ ...) كلمه يوم ظرف است براى جمله قبلى كه مى‌فرمود: به طور قطع مبعوث مى‌شويد ... و منظور از يوم جمع روز قيامت است كه مردم همگى جمع مى‌شوند، تا خداى تعالى بينشان فصل قضا كند، هم چنان كه فرمود:(وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً)[1].

و مساله جمع شدن براى روز قيامت در قرآن كريم مكرر آمده، و امثال آيه زير آن را تفسير مى‌كند و مى‌فرمايد:(إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ)[2] و نيز مى‌فرمايد: (فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ‌) [3] و مى‌فرمايد:(إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ)[4]، كه همه اين آيات اشاره دارند به اينكه جمع شدن مردم در قيامت به منظور فصل القضاء و داورى است.

(ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ)- راغب مى‌گويد: كلمه غبن (كه تغابن مصدر باب تفاعل آن‌

[1] و در صور دميده مى‌شود و ما همه را جمع مى‌كنيم. سوره كهف، آيه 99.

[2] پروردگارت در روز قيامت در بين آنان و آنچه مورد اختلافشان بود داورى مى‌كند. سوره جاثيه، آيه 17.

[3] خداى تعالى در روز قيامت بين آنان در آنچه اختلاف داشتند حكم مى‌كند. سوره بقره، آيه 113.

[4] محققا خود پروردگارت در روز قيامت بين آنان در آنچه همواره اختلاف مى‌كردند داورى خواهد نمود. سوره سجده، آيه 25.