اسلامى عملى معروف و پسنديده مى‌شود، و مخالفت با آن در حقيقت تخلف از سنت اجتماعى و بى‌اعتبار كردن آن است.

از اين بيان روشن مى‌شود كه عبارت معصيت در معروف عبارتى است كه هم شامل ترك معروف، از قبيل نماز، روزه، و زكات مى‌شود، و هم شامل ارتكاب منكر، از قبيل تبرج، و عشوه‌گرى زنان- كه از رسوم جاهليت اولى است- مى‌شود.

(إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ)- اين جمله بيان مقتضاى مغفرت است، و هم حس اميد را در آن زنان تقويت مى‌كند.

[ياد آورى شقاوت و هلاكت ابدى يهود (مغضوب عليهم) و نهى از دوستى با آنان‌]

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ...) مراد از اين قوم يهود است كه در قرآن مجيد مكرر به عنوان‌(الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ) از ايشان ياد شده، از آن جمله در باره آنان فرموده:(وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ)[1] شاهد اينكه منظور يهود است ذيل آيه است كه از ظاهر آن برمى‌آيد كه غير از كفار سابق الذكر است.

(قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ)- مراد از آخرت، ثواب آخرت است، و مراد از كفار در اين جمله همان طور كه گفتيم كفار در آيه قبلى است كه منكر خدا و قيامت بودند مى‌فرمايد: يهوديان مغضوب عليهم مانند كفار مشرك بت‌پرست منكر معادند. بعضى از مفسرين‌[2] گفته‌اند: مراد از اين كفار فقط مشركين مكه‌اند، چون الف و لام در الكفار الف و لام عهد است، و حرف من در جمله‌(مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ) براى ابتداى غايت است. خداى تعالى مى‌خواهد در اين آيه شقاوت دائمى و هلاكت ابدى يهود را به ياد مؤمنين بياورد تا از دوستى با آنان و نشست و برخاست با ايشان پرهيز كنند، مى‌فرمايد: يهوديان از ثواب آخرت مايوسند، همان طور كه منكرين قيامت از مردگان خود مايوسند، يعنى براى آنها وجود و حياتى قائل نيستند، چون مرگ را هيچ و پوچ شدن مى‌دانند.

بعضى از مفسرين‌[3] گفته‌اند: مراد از كفار، معناى معروف آن نيست، بلكه منظور همه مردگان است كه در قبر نهفته شده‌اند، چون كلمه كفر به معناى ستر و نهفتن است. در نتيجه به قول اين مفسرين معنا چنين مى‌شود: همانطور كه نهفته شدگان در قبر مايوسند.

بعضى ديگر گفته‌اند:[4] مراد از كفار همان كفار اصطلاحى است، و كلمه من بيانيه است، و معناى جمله اين است كه: يهوديان از ثواب آخرت مايوسند، همانطور كه كفار مدفون‌

[1] سوره بقره، آيه 61.

[2] روح المعانى، ج 28، ص 82.

[3] مجمع البيان، ج 9، ص 277.

[4] روح المعانى، ج 28، ص 82.