(أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ...) منظور از قومى كه خدا بر آنان غضب فرموده و منافقين آنان را دوست مى‌دارند يهود است، كه در باره‌شان فرموده:(مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازِيرَ وَ عَبَدَ الطَّاغُوتَ)[1].

(ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ)- ضمير هم به منافقين و ضمير در منهم به يهود بر مى‌گردد، مى‌خواهد بفرمايد: اين منافقين به خاطر تحير و سرگردانيشان بين كفر و ايمان وقتى به شما مى‌رسند اظهار مسلمانى، و وقتى به يهود مى‌رسند اظهار دوستى مى‌كنند، اينان نه از شما مسلمانان هستند و نه از يهود:(مُذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذلِكَ لا إِلى‌ هؤُلاءِ وَ لا إِلى‌ هؤُلاءِ)[2].

و اين صفت منافقين بر حسب ظاهر حالشان است، و گرنه واقعيت حالشان اين است كه ملحق به يهودند، چون خداى تعالى در جاى ديگر فرموده:(وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ)[3] بنا بر اين منافاتى ميان‌(ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ) با جمله فانه منهم نيست، اولى بر حسب ظاهر حالشان است، و دومى بر حسب واقعيتشان.

بعضى از مفسرين‌[4] احتمال داده‌اند ضمير هم به قوم برگردد، و منظور از قوم، يهود باشد، و ضمير در منهم به موصول الذين برگردد، و مراد از موصول منافقين باشد كه در اين صورت معنا چنين مى‌شود: آيا نمى‌بينى كسانى را كه دوستدار يهود شدند، با اينكه يهود از شما نيستند، چون شما مؤمنيد، و از خود منافقين هم نيستند، بلكه اجنبى و بيزار از هر دو طائفه‌اند، و اين تعبير نوعى مذمت است، ولى معناى بعيدى است.

(وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ)- يعنى براى شما به دروغ سوگند مى‌خورند كه از شمايند، و مثل شما ايمان دارند، با اينكه خودشان خوب مى‌دانند كه در سوگندشان دروغ مى‌گويند.

(أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ) كلمه اعداد كه مصدر فعل أعد است به معناى تهيه كردن است. و جمله‌(إِنَّهُمْ ساءَ ...) تعليل اعداد است. و در جمله‌(كانُوا يَعْمَلُونَ) دلالتى هست بر اينكه منافقين در اين‌

[1] كسانى كه خدا لعنتشان كرده، و بر آنان غضب فرموده و بعضى از ايشان را به صورت ميمون و خوك مسخ نموده، و بعضى را پرستندگان طاغوت كرد. سوره مائده، آيه 60.

[2] سرگردان بين دو گروه، نه به سوى اينان و نه به سوى آنان. سوره نساء، آيه 143.

[3] هر كس از شما يهوديان را دوست بدارد، از همانان خواهد بود. سوره مائده، آيه 51.

[4] روح المعانى، ج 28، ص 32.