(وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ)- اين جمله عطف است بر جمله حيوك ، و ممكن است حال باشد. و از ظاهر آن برمى‌آيد كه اين گفتار، گفتار زبانى ايشان نبوده، بلكه حديث نفس بوده كه در دل با خود مى‌گفتند، و اين جمله تحريك است به صورت طعنه (مثل اينكه به كسى كه تهديدت مى‌كند مى‌گويى همين حالا بزن چرا نمى‌زنى؟). پس اين سخن از منافقين انكار رسالت رسول خدا 6 بر اساس كنايه است، و معنايش اين است كه: اينان به تو تحيتى مى‌دهند كه خدا چنان تحيتى به تو نفرستاده، و در دل با خود مى‌گويند كه: تو پيامبر خدا نيستى، اگر بودى ايشان را به خاطر آن تحيت عذاب مى‌كردى.

بعضى از مفسرين‌[1] گفته‌اند: مراد از جمله‌(وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ) اين نيست كه در دل با خود مى‌گفتند، بلكه اين است كه در بين خود و براى يكديگر مى‌گفتند، و اين معنا كمى از سياق آيه به دور است.

(لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ)- خداى تعالى اين احتجاج منافقين را با جمله‌(حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِيرُ) پاسخ داده، مى‌فرمايد: منافقين در اينكه عذاب خدا را انكار كردند اشتباه كردند، و به طور قطع به آن عذابى كه به آن تهديد شده‌اند خواهند رسيد، و آن عذاب جهنم است كه داخلش خواهند شد، و حرارتش را خواهند چشيد، و همين جهنم براى عذابشان بس است.

گويا همين منافقين و بيماردلان بودند كه بعد از آنكه از مناهى و گناهان خدا دست برنداشتند آيه سوره احزاب در باره‌شان نازل شد كه مى‌فرمايد:(لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجاوِرُونَكَ فِيها إِلَّا قَلِيلًا مَلْعُونِينَ أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلًا)[2].

(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَناجَيْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ ...) سياق آيات خالى از اين دلالت نيست كه آيه شريفه در مقام تخفيف و رخصت نازل شده، و در آن خطاب را متوجه مؤمنين واقعى كرده، مى‌فرمايد: شما مى‌توانيد نجوى كنيد، به‌

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 250.

[2] اگر منافقان از توطئه و كسانى كه در دلهايشان بيمارى است و آنانى كه خبرهاى اراجيف در شهر مدينه پخش مى‌كنند دست برندارند هر آينه تو را بر دفع آنان بگماريم تا ديگر مجاور تو نباشند مگر زمانى اندك، اينان ملعونند هر كجا يافت شوند بايد به خوارى كشته شوند. سوره احزاب، آيه 60 و 61.