(وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ).

بعضى‌[1] از مفسرين اسماى چهارگانه را اينطور معنا كرده‌اند كه: او اول است، براى اينكه قبل از هر چيز بوده، و آخر است چون بعد از هلاك و فناى هر چيز هست، و ظاهر است چون ادله‌اى بسيار بر وجودش دلالت مى‌كند، و باطن است چون عالم به تمامى اشياء هست، و احدى نيست كه از او داناتر باشد.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: اول يعنى بى‌ابتدا، و آخر يعنى بى‌انتها، و ظاهر يعنى بدون اقتراب، و باطن يعنى بدون احتجاب‌[3].

البته در اين ميان اقوال ديگرى نيز هست كه دلچسب نيست و لذا از نقل آنها صرفنظر كرديم.

(هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ) تفسير اين آيه در سوره اعراف و يونس و هود و فرقان و قاف گذشت.

(ثُمَّ اسْتَوى‌ عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها) تفسير و بحث مفصل پيرامون معناى عرش در سوره اعراف آيه 54 گذشت، و در آنجا گفتيم كه استواى بر عرش كنايه است از شروع در تدبير ملك وجود[4]، و به همين جهت است كه دنبال استواى بر عرش مساله علم به جزئيات احوال موجودات آسمانى و زمين را ذكر كرده، چون علم از لوازم تدبير است.

(يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها)- كلمه ولوج كه مصدر فعل مضارع يلج است- به طورى كه راغب گفته-[5] به معناى داخل شدن چيزى در محلى تنگ است، و كلمه عروج به معناى بالا رفتن است، و معناى آيه اين‌

[1] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 230.

[2] ( 1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 230.

[3] هر چيزى كه ظاهر مى‌شود به خاطر نزديك شدن است، و هر چيزى كه باطن مى‌شود به خاطر حجاب است، و خدا بدون نزديك شدن ظاهر و بدون در پرده شدن باطن است. مترجم .

[4] چون ما در عرف بشرى خود تخت سلطنتى را عبارت از مكانى مى‌دانيم كه همه اوامر مربوط به اداره كشور از آنجا صادر، و همه لوائح و نامه‌ها در آنجا به توشيح مى‌رسد، قرآن نيز به حكم چون كه با كودك سر و كارت فتاد ... به زبان بشرى سخن گفته، مقام تدبير خداى تعالى و مصدريت اوامرش را عرش خوانده، نه اينكه خواسته باشد العياذ باللَّه براى او تختى پايه‌دار اثبات كند. مترجم .

[5] مفردات راغب، ماده ولج .