(وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ) يعنى به يكديگر روى مى‌آورند و هر يك از ديگرى مى‌پرسند در دنيا چه حالى داشته و چه عملى او را به سوى بهشت و نعيم الهى كشانيده؟

[معناى اينكه بهشتيان مى‌گويند: ما در خانواده‌مان مشفق بوديم ]

(قالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ) راغب مى‌گويد: اشفاق به معناى عنايتى آميخته با ترس است، چون مشفق نسبت به كسى كه به او اشفاق دارد هم محبت دارد و هم مى‌ترسد كه مبادا بلايى متوجه او گردد، و اين كلمه در قرآن آمده، مى‌فرمايد:( وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ)(مُشْفِقُونَ‌)- ايشان از قيامت بيمناكند پس اين كلمه هر وقت با حرف من متعدى شود معناى ترس در آن روشنتر از محبت است، و اگر با حرف فى متعدى گردد معناى عنايت و محبت در آن روشنتر از ترس به ذهن مى‌رسد، هم چنان كه در قرآن فرموده:(إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ)[1].

پس معناى آيه چنين مى‌شود كه: ما در دنيا نسبت به خانواده خود اشفاق داشتيم، هم آنان را دوست مى‌داشتيم و به سعادت و نجاتشان از مهالك و ضلالت‌ها عنايت داشتيم، و هم از اينكه مبادا گرفتار مهالك شوند مى‌ترسيديم، و به همين منظور به بهترين وجهى با آنان معاشرت مى‌كرديم، و نصيحت و دعوت به سوى حق را از ايشان دريغ نمى‌داشتيم.

(فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ) كلمه من به طورى كه راغب گفته: به معناى انعام كردن به نعمت پر ارج و گرانمايه است‌[2]. و اين منت اگر با عمل انجام گيرد از كارهاى نيك است، و اگر با زبان انجام شود از كارهاى زشت خواهد بود، مگر از خداى تعالى كه منت نهادن قولى او هم نيكو است، كه در آيه شريفه‌(يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ)[3] هم از منت نهادن مردم سخن رفته، و هم از منت نهادن خدا.

و منت نهادن خدا بر اهل بهشت اين است كه ايشان را با داخل شدن در بهشت سعادتمند كرد، و با نگهدارى از عذاب سموم مشمول رحمت خود قرار داد. و كلمه سموم به طورى كه طبرسى در مجمع البيان گفته به معناى حرارتى است كه تا داخل سوراخهاى رگ‌

[1] مفردات راغب، ماده شفق .

[2] مفردات راغب، ماده من .

[3] منت مى‌گذارند بر تو از اينكه اسلام آورده‌اند بگو منت نگذاريد بر من اسلامتان را، بلكه خدا بر شما منت مى‌گذارد كه هدايت كرده شما را به ايمان، اگر راست‌گو هستيد. سوره حجرات، آيه 17.