باشد (و شايد در فارسى بتوان رنگ يشمى را مصداق آن دانست)، در اين جمله در وصف دو بهشت مذكور مى‌فرمايد: آن قدر سبز است كه سبزيش و غرور و ابتهاج درختانش به نهايت رسيده، و برگ‌ها متمايل به سياهى شده.

(فِيهِما عَيْنانِ نَضَّاخَتانِ) يعنى در آن دو بهشت دو چشمه هست كه چون فواره با شدت مى‌جوشند.

(فِيهِما فاكِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ) مراد از فاكهه و رمان (ميوه و انار) درخت آن دو است، چون بين فاكهه و رمان نخل را آورده، كه به معناى درخت خرماست نه خود خرما.

(فِيهِنَّ خَيْراتٌ حِسانٌ) ضمير فيهن به جنان (بهشت‌ها) بر مى‌گردد به اعتبار اينكه دو بهشت دو بهشت‌ها كه در آخرت است تعداد بسيارى بهشت مى‌شود، در نتيجه صحيح است كه ضمير جمع را به دو بهشت برگردانيد.

ولى بعضى‌[1] از مفسرين مرجع ضمير را همين چهار بهشتى دانسته‌اند كه ذكرش در آيات آمده.

و بعضى‌[2] ديگر ضمير را به فاكهه و نخل و رمان برگردانيده، گفته‌اند: در اين ميوه‌ها خيرات است.

اما كلمه خير بايد دانست كه مورد استعمال بيشترش در معانى است، هم چنان كه مورد استعمال بيشتر كلمه حسن در نقشها و صورتها است، و بنا بر اين معناى خيرات حسان اين مى‌شود كه: همسران بهشتى هم اخلاق خوبى دارند، و هم صورتهاى زيبا، و به عبارتى ديگر سيرت و صورتشان هر دو خوب است.

(حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِي الْخِيامِ) كلمه خيام جمع خيمه است، كه فارسيان هم آن را خيمه گويند، و اينكه فرموده:

حوريان مقصور در خيمه‌هايند ، معنايش اين است كه: از دستبرد اجانب محفوظند، زنانى مبتذل نيستند، كه غير شوهران نيز ايشان را تماشا كنند.

(لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ) عين اين آيه در سابق گذشت، و معنايش كرديم.

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 211.

[2] تفسير فخر رازى، ج 29، ص 134.