اين علت باطل را محو و حق را احقاق مى‌كند، كه داناى به دلها و منويات آنها است، و مى‌داند هر دلى چه استدعايى دارد، آيا استدعاى هدايت دارد، و يا ضلالت، اقتضاى شرح دارد، و يا ختم و مهر خوردن تا با انزال وحى و توجيه دعوت به سوى همه دلها هر يك را به مقتضاى خود برساند.

بعضى از مفسرين‌[1] گفته‌اند: در آيه مورد بحث اشعارى است به وعده به رسول خدا 6 كه به زودى او را يارى خواهد فرمود. اين قول خيلى بى وجه نيست.

(وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ) وقتى گفته مى‌شود قبل منه و قبل عنه هر دو به يك معنا است. در كشاف گفته: وقتى گفته مى‌شود: قبلت منه الشي‌ء و قبلت عنه اين تفاوت بين آن دو هست كه در اولى آن چيز را مبدأ قبول خود و منشا آن قرار داده، و در دومى آن شى‌ء را از وى عزل و جدا كرده‌[2]. اين بود گفتار زمخشرى‌[3].

و در اينكه فرمود:(وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ) تحريكى است بر توبه و هشدارى است از ارتكاب گناهان. و معناى تحت اللفظى آن روشن است.

(وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ الْكافِرُونَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ) فاعل كلمه يستجيب ضميرى است كه به خداى تعالى برمى‌گردد، و جمله‌(الَّذِينَ آمَنُوا ...) به طورى كه گفته‌اند[4] در جاى مفعول نشسته و حرف جر آن حذف شده، و تقديرش يستجيب اللَّه للذين آمنوا است، يعنى: خداى تعالى مستجاب مى‌كند براى كسانى كه ايمان آورده‌اند. بعضى‌[5] گفته‌اند: فاعل آن كلمه الذين است، ولى اين از سياق آيه بعيد است.

كلمه استجابت به معناى اجابت دعا است، و چون عبادت خود نوعى دعوت و

[1] روح المعانى، ج 25، ص 34.

[2] توضيح اينكه: در جمله قبلت منه هم قبول را مى‌فهماند و هم اينكه اين قبول از ناحيه فلانى آغاز شد نه ديگرى و در قبلت عنه مى‌فهماند شى‌ء مقبول از او تجاوز كرد و به من رسيد.- مترجم.

[3] تفسير كشاف، ج 4، ص 222.

[4] روح المعانى، ج 25، ص 37.

[5] تفسير كشاف، ج 25، ص 223.