باشد. و كلمه من الليل در هر حال متعلق است به كلمه قليلا ،

[معناى اينكه در وصف متقين فرمود:(كانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ)]

و معناى آيه اين است كه: متقين در دنيا زمان اندكى از شب را مى‌خوابيدند. و يا: مى‌خوابيدند خوابيدنى اندك.

همه اينها در صورتى بود كه: كلمه ما زائده باشد، ممكن هم هست آن را موصوله گرفت، و ضميرى كه بايد به آن برگردد حذف شده باشد، و كلمه قليلا خبر كلمه كانوا و موصول، فاعل آن باشد، كه بنا بر اين معنايش چنين مى‌شود: كم بود از شب كه در آن مى‌خوابيدند.

و باز احتمال دارد ما مصدريه باشد، و مصدرى كه اين كلمه از آن و از مدخولش به دست مى‌آيد فاعل قليلا و خود كلمه قليلا خبر باشد، براى كانوا .

و به هر حال بايد ديد اندكى از شب چه معنا دارد، اگر آن را با مجموع زمان همه شبها قياس كنيم، آن وقت معنايش اين مى‌شود كه متقين از هر شب زمان اندكى را مى‌خوابند، و بيشترش را به عبادت مى‌پردازند و اگر با مجموع شبها مقايسه كنيم، آن وقت معنايش اين مى‌شود كه: ايشان در كمترين شبى مى‌خوابند، بلكه بيشتر شبها تا به صبح بيدارند .

(وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ) يعنى در سحرها از خداى تعالى آمرزش گناهان خود را مى‌طلبند. بعضى‌[1] هم گفته‌اند: مراد از استغفار، نماز است ولى اين قول بى اشكال نيست.

(وَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ) آن دو آيه كه گذشت سيره متقين نسبت به درگاه خداى سبحان را بيان مى‌كرد و مى‌فرمود شب زنده دارند و در سحرها استغفار مى‌كنند، ولى اين آيه سيره آنان را در برابر مردم بيان مى‌كند، و آن اين است كه به سائل و محروم كمك مالى مى‌كنند. و اما اينكه فرمود:

در اموال آنان حقى است براى سائل و محروم، با اينكه حق مذكور تنها در اموال آنان نيست، در اموال همه هست، براى اين بوده كه بفهماند متقين با صفايى كه در فطرتشان هست اين معنا را درك مى‌كنند، و خودشان مى‌فهمند كه سائل و محروم حقى در اموال آنان دارد، و به همين جهت عمل هم مى‌كنند، تا رحمت را انتشار داده، نيكوكارى را بر اميال نفسانى خود مقدم بدارند.

سائل عبارت است از كسى كه از انسان چيزى بخواهد و نزد انسان اظهار فقر كند. ولى محروم به معناى كسى است كه از رزق محروم است، و كوشش او به جايى نمى‌رسد، هر چند كه از شدت عفتى كه دارد سؤال نمى‌كند.

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 155.