و اين كه فرموده:(وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ) معنايش اين است كه هر نفسى به سوى خدا مى‌آيد، و در محضر او براى فصل قضاء و پس دادن حساب حضور به هم مى‌رساند. به دليل اينكه در جاى ديگر فرموده:(إِلى‌ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَساقُ)[1].

[مقصود از سائق و شهيدى كه در قيامت همراه هر كسى مى‌آيند و بيان اينكه مخاطب آيه:(لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا ...) كيست و مفهوم آن چيست‌]

و معناى آيه اين است كه: هر كسى در روز قيامت به محضر خداى تعالى حاضر مى‌شود، در حالى كه سائقى با او است كه او را از پشت سر مى‌راند و شاهدى همراه دارد كه به آنچه وى كرده گواهى مى‌دهد. ولى در آيه شريفه تصريح نشده كه اين سائق و شهيد ملائكه‌اند يا همان نويسندگانند و يا از جنس غير ملائكه‌اند، چيزى كه هست از سياق آيات چنين به ذهن مى‌رسد كه آن دو از جنس ملائكه‌اند، و به زودى رواياتى در اين باب خواهد آمد.

و نيز تصريح نشده به اينكه در آن روز شهادت منحصر به اين يك شاهدى است كه در آيه آمده. و ليكن آيات وارده در باره شهداى روز قيامت عدم انحصار آن را مى‌رساند. و نيز آيات بعدى هم كه بگومگوى انسان را با قرين خود حكايت مى‌كند دلالت دارد بر اينكه با انسان در آن روز غير از سائق و شهيد كسانى ديگر نيز هستند.

(لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ) وقوع اين آيه در سياق آيات قيامت و قرائنى كه پيرامون آن است، اقتضا دارد كه اين آيه نيز از خطابات روز قيامت و خطاب كننده در آن خداى سبحان، و مورد خطاب در آن همان انسانى باشد كه در جمله‌(وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ) سخن از او به ميان آمده، و اين معنا را دست مى‌دهد كه خطاب در آن خطابى است عمومى و متوجه به تمامى انسانها.

الا اينكه توبيخ و عتابى كه از آن استشمام مى‌شود چه بسا اقتضا كند كه بگوييم خطاب در آن تنها متوجه منكرين معاد باشد، علاوه بر اين، سياق اين آيات اصلا سياق رد منكرين معاد است كه گفته بودند(أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ).

و اشاره به كلمه هذا به آن حقايقى است كه انسان در قيامت با چشم خود معاينه مى‌كند و مى‌بيند كه تمامى اسباب از كار افتاده، و همه چيز ويران گشته، و به سوى خداوند واحد قهار برگشته است، و همه اين حقايق در دنيا هم بود. اما انسان به خاطر ركون و اعتمادى كه به اسباب ظاهرى داشت از اين حقايق غافل شده بود، (و خيال مى‌كرد سببيت آن اسباب از خود آنها است، و نمى‌دانست كه هر چه دارند از خداست و خدا روزى سببيت را از آنها

[1] امروز تو را به سوى پروردگارت مى‌رانند. سوره قيامت، آيه 30.