آن مؤمن، بى خبر از اين است كه دارند از او غيبت مى‌كنند.

و اينكه فرمود فكرهتموه و نفرمود فتكرهونه ، اشعار دارد به اينكه كراهت شما امرى است ثابت و محقق، و هيچ شكى در اين نيست كه شما هرگز راضى نمى‌شويد يك انسانى را كه برادر شما است و مرده است، بخوريد. پس همان طور كه اين كار مورد كراهت و نفرت شما است، بايد غيبت كردن برادر مؤمنتان، و بدگويى در دنبال سر او نيز مورد نفرت شما باشد، چون اين هم در معناى خوردن برادر مرده شما است.

اين را نيز بدان كه همين تعليلى كه در جمله‌(أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ ...) براى حرمت غيبت آمده، تعليل براى حرمت تجسس نيز هست، چون فرق غيبت با تجسس تنها در اين است كه غيبت اظهار عيب مسلمانى است براى ديگران- چه اينكه عيبش را خود ما ديده باشيم و چه اينكه از كسى شنيده باشيم- و تجسس عبارت است از اينكه به وسيله‌اى علم و آگاهى به عيب او پيدا كنيم. ولى در اينكه هر دو عيب جويى است مشتركند، در هر دو مى‌خواهيم عيبى پوشيده بر ملا شود. در تجسس براى خود ما بر ملا شود، و در غيبت براى ديگران. و به همين جهت بعيد نيست كه جمله‌(أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً ...) تعليل باشد براى هر دو جمله، يعنى هم جمله‌(وَ لا تَجَسَّسُوا) و هم جمله‌(وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً).

اين را هم بايد دانست كه در اين كلام اشعار و يا دلالتى هست بر اينكه حرمت غيبت تنها در باره مسلمان است، به قرينه اينكه در تعليل آن عبارت‌(لَحْمَ أَخِيهِ) را آورده، و ما مى‌دانيم كه اخوت تنها در بين مؤمنين است.

(وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ)- ظاهر اين عبارت اين است كه عطف باشد بر جمله‌(اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ). البته اين ظهور در صورتى است كه مراد از تقوى، اجتناب از همين گناهانى باشد كه قبلا مرتكب شده بودند، و بعد از نزول اين دستور از آن توبه كنند، آن وقت معناى‌(إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ) اين مى‌شود كه: خدا بسيار پذيراى توبه است، و نسبت به بندگان تائب كه به وى پناهنده مى‌شوند مهربان است.

و اما اگر مراد از تقوى اجتناب و پرهيز از مطلق گناهان باشد- هر چند كه تا كنون مرتكب آن نشده باشند- آن وقت مراد از جمله‌(إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ) اين مى‌شود كه: خدا بسيار به بندگان با تقوايش مراجعه نموده در صدد هدايت بيشتر آنان برمى‌آيد، و هر لحظه با فراهم كردن اسباب، آنان را از اينكه در مهلكه‌هاى شقاوت قرار گيرند، حفظ مى‌كند، و نسبت به ايشان مهربان است.