(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ) شهادت مى‌دهد به اينكه اصحاب رسول خدا 6 هم ايمان داشته‌اند و هم عمل صالح، و خلاصه واجد شرط بوده‌اند.

مخصوصا با در نظر گرفتن اينكه كلمه منهم را بعد از جمله‌(الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) آورد كه مى‌فهماند عمل صالح. جداى از آنان نبوده، بخلاف آيه‌(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ)[1] كه به قول بعضى از مفسرين‌[2] چنين دلالتى ندارد. باز مؤيد اين حرف، مدحى است كه از مؤمنين كرده، و فرموده:(تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً) چون از اين تعبير استمرار در ركوع و سجود استفاده مى‌شود.

در پاسخ مى‌گوييم: اما اينكه كلمه منهم در آيه شريفه بعد از جمله‌(الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) آمده، براى اين نيست كه دلالت كند بر اينكه عمل صالح منفك از اصحاب رسول خدا نبوده، بلكه براى اين است كه موضوع حكم مجموع دو طائفه‌(الَّذِينَ آمَنُوا) و(عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) بود، و اثر مغفرت و اجر بر صرف ايمان و بدون عمل صالح مترتب نمى‌شود، و كلمه منهم هم از آنجايى كه متعلق به مجموع موضوع است، لذا جا دارد كه بعد از تمام شدن موضوع يعنى بعد از ذكر(الَّذِينَ آمَنُوا) و نيز(وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) گفته شود.

و اما در آيه شريفه‌(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ) كه ضمير منكم بعد از ذكر ايمان و قبل از ذكر عمل صالحات آمده، براى اين بوده كه وجهه كلام و هدف آن بشارت دادن مؤمنين است، و در چنين زمينه‌اى مناسب‌تر آنست كه در مخاطب قرار دادن مؤمنين شتاب شود، تا زودتر خرسند گشته و از شنيدن بشارت خوشحال گردند. پس نمى‌توان گفت آيه مذكور دلالت دارد بر اينكه موضوع در آن تنها ايمان است، هر چند عمل صالح نداشته باشند، ولى در آيه مورد بحث دلالت دارد بر اينكه مؤمنين مورد نظر آن منفك از عمل صالح نيستند.

و اما اينكه گفتند[3]: جمله‌(تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً ...)، دلالت بر استمرار دارد، ما نيز در آن حرفى نداريم، اما استمرار تا روز نزول آيه، نه تا چندى كه زنده‌اند، پس ممكن است افراد مورد نظر آيه تا روز نزول آيه، هم ايمان داشته باشند و هم عمل صالح، ولى بعدا ايمان خود و يا عمل صالح را از دست داده باشند، و اشكالى كه در كار است مربوط است به لغويت احكام در آينده آنان، نه در گذشته، چون آمرزش گناهان گذشته منافات ندارد با اينكه همان‌

[1] سوره نور، آيه 55.

[2] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 26، ص 128.

[3] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 26، ص 128.