هم گفته‌اند متعلق است به جمله‌(لَعَذَّبْنَا). و بعضى‌[1] آن را متعلق دانسته‌اند به جمله اذكر تقديرى. و كلمه جعل به معناى القاء است، و فاعل اين القاء(الَّذِينَ كَفَرُوا) است. و كلمه حمية مفعول آن، و(حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ) بيان حميت اولى است، و صفت جاهلية در جاى موصوف خود نشسته، و تقدير حمية ملة الجاهلية است.

و اگر كلمه جعل به معناى قرار دادن باشد مفعول دومش بايد مقدر باشد، و تقدير كلام به ياد آر آن زمان كه كفار حميت را در دل خود راسخ كردند مى‌باشد. و اگر در جمله‌(إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا) با اينكه اسم‌(الَّذِينَ كَفَرُوا) چند كلمه قبل برده شده بود، و مى‌توانست در جمله مورد بحث بفرمايد اذ جعلوا مجددا كلمه‌(الَّذِينَ كَفَرُوا) را تكرار كرد، براى اين بود كه به علت حكم اشاره كرده باشد، (و خواسته بفرمايد: علت فوران حميت كفار كفرشان بود).

و معناى آيه اين است كه: ايشان كسانى هستند كه كفر ورزيدند، و شما را از خانه خدا جلوگير شدند، و دلهاى خود را به خاطر كفرشان پر از خشم كردند.

(فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى‌ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ)- اين جمله تفريع و نتيجه‌گيرى از جمله‌(جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا) است، و خود نوعى از مقابله را مى‌فهماند، كانه فرموده: آنان حميت در دل راه دادند، خدا هم در مقابل سكينت را بر رسول و بر مؤمنين نازل كرد، و در نتيجه آرامش دل يافتند، و خشم و شجاعت دشمن سستشان نكرد، و بر عكس از خود سكينت و وقار نشان دادند، بدون اينكه دچار جهالتى شوند.

[مقصود از(كَلِمَةَ التَّقْوى‌) و اينكه مؤمنين احق به آن و اهل آن هستند]

(وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى‌)- يعنى تقوى را ملازم آنان كرد، به طورى كه از آنان جدا نشود. و اين كلمه تقوى به طورى كه به نظر بسيارى از مفسرين‌[2] رسيده همان كلمه توحيد است. ولى بعضى‌[3] گفته‌اند: مراد از آن ثبات بر عهد، و وفاى به ميثاق است. بعضى‌[4] گفته‌اند:

همان سكينت است. و بعضى‌[5] گفته‌اند آن بلى است كه در روز أ لست گفتند. و اين از همه وجوه سخفيف‌تر است.

و اما از نظر ما بعيد نيست كه مراد از آن، روح ايمان باشد كه همواره آدمى را امر به تقوى مى‌كند. و خداى تعالى در آيه‌(أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ)[6] از

[1] روح المعانى، ج 26، ص 116.

[2] ( 2 و 3 و 4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 118 و 119.

[3] ( 2 و 3 و 4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 118 و 119.

[4] ( 2 و 3 و 4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 118 و 119.

[5] ( 2 و 3 و 4 و 5) روح المعانى، ج 26، ص 118 و 119.

[6] اينان هستند كه خدا ايمان را در دلهايشان نوشته و به روحى از خود تاييدشان كرده. سوره مجادله، آيه 22.