لولا ، و جواب لولا حذف شده، و تقدير كلام ما كف ايديكم عنهم است.

و معناى آيه اين است كه: اگر مردان و زنان مؤمن ناشناسى در بين مردم مكه نبودند، تا جنگ شما باعث هلاكت آن بى گناهان شود، و در نتيجه به خاطر كشتن آن بى گناهان دچار گرفتارى مى‌شديد، هر آينه ما دست شما را از قتال اهل مكه باز نمى‌داشتيم و اگر باز داشتيم براى همين بود كه دست شما به خون آن مؤمنين ناشناس آلوده نشود و به جرمشان گرفتار ناملايمات نشويد.

(لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ)- لام در اول جمله متعلق است به كلمه‌اى كه حذف شده، و تقدير كلام كف ايديكم عنهم ليدخل فى رحمته ... است، يعنى خدا دست شما را از قتال كفار كوتاه كرد تا هر كه از مؤمنين و مؤمنات را بخواهد داخل در رحمت خود كند، مؤمنين و مؤمناتى كه در بين كفارند و مشخص نيستند، و نيز شما را هم از اينكه مبتلا به گرفتارى شويد حفظ كند.

بعضى از مفسرين‌[1] گفته‌اند: معناى آيه اين است كه: تا خدا داخل در رحمت خود كند هر يك از كفار را كه بعد از صلح، اسلام آورند.

(لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً)- كلمه تزيل به معناى تفرق است، و ضمير در تزيلوا به همه نامبردگان در قبل از مؤمنين و كفار اهل مكه بر مى‌گردد، و معنايش اين است كه: اگر مؤمنين مكه از كفار جدا بودند، ما آنهايى را كه كافر بودند عذابى دردناك مى‌كرديم، و ليكن از آنجايى كه اين دو طائفه درهم آميخته بودند عذابشان نكرديم.

(إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ ...) راغب در مفردات مى‌گويد: عرب از نيروى غضب وقتى فوران كند و شدت يابد تعبير به حميت مى‌كند، مى‌گويد: حميت على فلان يعنى عليه فلانى سخت خشم كردم. خداى تعالى هم اين كلمه را آورده و فرموده:(حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ) و به استعاره از همين معنا است كه مى‌گويند: حميت المكان حمى ، يعنى از مكان دفاع كردم و يا آن را حفظ كردم‌[2].

و ظرف در جمله‌(إِذْ جَعَلَ) متعلق است به جمله قبلى، يعنى‌(وَ صَدُّوكُمْ). بعضى‌[3]

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 124.

[2] مفردات راغب، ماده حمى .

[3] روح المعانى، ج 26، ص 116.