بعضى‌[1] گفته‌اند: كلمه اخرى در باطن منصوب است، تا عطف باشد بر كلمه هذه و تقدير كلام و عجل لكم غنائم اخرى است. بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: منصوب است اما با فعلى كه حذف شده، و تقدير كلام و قضى غنائم اخرى مى‌باشد. بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: در باطن مجرور است و عامل آن كلمه رب- چه بسا است كه در تقدير مى‌باشد، و تقدير كلام و رب غنائم اخرى است. ولى هيچ يك از اين وجوه خالى از وهن نيست.

و مراد از كلمه اخرى در آيه- به طورى كه گفته‌اند[4]- غنيمت‌هاى جنگ هوازن است. بعضى‌[5] هم گفته‌اند: مراد غنائم فارس و روم است. و بعضى‌[6] گفته‌اند: مراد فتح مكه است، چيزى كه هست موصوف آن حذف شده، و تقدير كلام و قرية اخرى لم تقدروا عليها است، يعنى: و قريه‌اى ديگر كه قادر بر فتح آن نبوديد.

وجه اول از ميان اين وجوه از همه نزديك‌تر به ذهن است.

(وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً) اين آيه پيشگويى ديگرى است كه در آن خداى تعالى از ناتوانى كفار در قتال با مؤمنين خبر مى‌دهد، و مى‌فرمايد كه: كفار هيچ وليى كه متولى امورشان باشد و هيچ ياورى كه نصرتشان دهد ندارند. و خلاصه اينكه: نه خودشان ياراى قتال دارند و نه كمكى از اعراب دارند كه ياريشان كنند. و اين پيشگويى فى نفسه بشارتى است براى مؤمنين.

(سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا) كلمه‌(سُنَّةَ اللَّهِ) مفعول مطلق است براى فعلى مقدر كه تقديرش سن اللَّه سنة است، و حاصلش اين است كه: ايمان سنتى است قديمى از خداى سبحان كه انبياء و مؤمنين به انبياء را در صورتى كه در ايمان خود صادق و در نياتشان خالص باشند بر دشمنانشان غلبه مى‌دهد، و تو هرگز براى سنت خدا تبديلى نخواهى يافت. هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

(كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي)[7] و آنچه صدمه و شكست كه مسلمانان در جنگهاى خود ديدند به خاطر پاره‌اى مخالفت‌ها بوده كه با خدا و رسولش مرتكب شدند.

[بيان آياتى كه راجع به جنگ نكردن با مشركين مكه و صلح با آنان است‌]

(وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ‌ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ ...) ظاهرا مراد از نگهدارى دست هر يك از دو طائفه از آزار به طائفه ديگر، همان صلحى‌

[1] ( 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

[2] ( 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

[3] ( 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

[4] ( 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

[5] ( 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

[6] ( 1 و 2 و 3 و 4 و 5 و 6) روح المعانى، ج 26، ص 110.

[7] خدا مقدر كرده كه همواره من و پيامبرانم غالبيم. سوره مجادله، آيه 21.