و در اين كلام به منشا آثارى كه ذكر كرده بود اشاره فرموده، چون هر يك از دو طائفه را به بيانى كه مناسب حالش باشد توصيف كرده. در اشاره به صفت مؤمنين فرموده:(الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ) و در وصف كفار فرموده:(يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ) و با اين دو وصف متقابل هم فهمانده مؤمنين در زندگى دنيايى خود رشد مى‌يابند، و چون به خدا ايمان دارند و اعمال صالح مى‌كنند، هر چه مى‌كنند درست و حق است، پس راه رشد را طى كرده، به وظائف انسانيت عمل كرده‌اند. و اما كفار عنايتى به اين كه به حق برسند ندارند و دلهايشان هيچ اعتنايى به وظائف انسانيت ندارد، بلكه تمام همشان شكم و شهوتشان است و سرگرم لذت‌گيرى از زندگى دنياى كوتاه مدت‌اند و مانند چارپايان مى‌خورند و غير از اين آرزو و هدفى ندارند.

پس اين مؤمنين در تحت ولايت خدا هستند، چون راهى را پيش گرفته‌اند كه خدايشان خواسته و به سوى آن هدايتشان كرده، و به همين جهت در آخرت داخل بهشتى مى‌شوند كه از دامنه آن نهرها جارى است. و اما آن دسته ديگر- يعنى كفار- هيچ وليى ندارند و به خودشان واگذار شده‌اند و به همين جهت جايگاه و منزلشان آتش است.

و اگر خداى تعالى داخل شدن مؤمنين در بهشت را به خود نسبت داده، اما منزل كردن كفار در آتش را به خود نسبت نداده، براى اين است كه حق ولايت مذكور چنين اقتضاء مى‌كرده. آرى خداى تعالى عنايت خاصى به اولياء خود دارد. اما آنهايى كه از تحت ولايت او بيرون شده‌اند كارى به كارشان ندارد، در هر وادى هلاك مى‌شوند بشوند.

(وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ) مراد از قريه اهل قريه است، چون مى‌فرمايد ايشان را هلاك كرديم و مراد از قريه‌اى كه پيغمبر را بيرون كرد مكه است.

اين آيه شريفه قلب رسول خدا 6 را تقويت و اهل مكه را تهديد و تحقير مى‌كند، مى‌فرمايد خداى تعالى قريه‌هاى بسيارى را هلاك كرده كه مردمش بسيار از مردم مكه نيرومندتر بودند، با اين حال ياورى پيدا نشد كه ياريشان كند.

(أَ فَمَنْ كانَ عَلى‌ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ) سياقى كه گفتيم حال مؤمنين را با حال كفار مقايسه مى‌كند، دلالت دارد بر اينكه مراد از آنهايى كه بينه‌اى از پروردگار خود دارند، مؤمنين هستند. پس مراد از اينكه بر بينه‌اى از پروردگار خود هستند، اين است كه دليلى روشن از پروردگار خود دارند كه عقائدشان را