بلكه دستورتان داده كه كارزار كنيد تا شما را به وسيله يكديگر امتحان كند، مؤمنين را به وسيله كفار بيازمايد و به جنگ با آنان وادار سازد، تا معلوم شود چه كسى اطاعت كرده و رنج جنگ را به خاطر امر خدا تحمل مى‌كند، و چه كسى عصيان مى‌ورزد. و كفار را هم به وسيله مؤمنين امتحان كند تا معلوم شود اهل شقاوت كيست، و موفق به توبه و بازگشت از باطل بسوى حق كيست؟

با اين بيان روشن شد كه جمله‌(لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ) تعليل حكم در آيه است. و خطاب در بعضكم به مجموع مؤمنين و كفار است، ولى روى سخن با مؤمنين است.

(وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ)- اين گفتار در سياق شرط و حكم در آن عمومى است، مى‌فرمايد: كسانى كه در راه خدا و در جهاد و قتال با دشمنان دين كشته مى‌شوند، اعمال صالحشان كه در راه خدا انجام داده‌اند هرگز باطل نمى‌شود.

بعضى‌[1] گفته‌اند: مراد از جمله‌(وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ)، شهيدان در جنگ احد است. ليكن اين سخن تخصيصى است بدون دليل و سياق آيه همانطور كه گفتيم عمومى است.

[معناى اينكه خداوند كسانى را كه در راه او كشته شدند هدايت و اصلاح بال مى‌نمايد]

(سَيَهْدِيهِمْ وَ يُصْلِحُ بالَهُمْ) ضمير جمع به‌(الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ...) برمى‌گردد، در نتيجه آيه شريفه و آيه بعدش در مقام بيان حال شهداء بعد از شهادتشان مى‌باشد كه مى‌فرمايد: به زودى خداى تعالى ايشان را بسوى منازل سعادت و كرامت هدايت نموده، با مغفرت و عفو از گناهانشان، حالشان را اصلاح مى‌كند و شايسته دخول در بهشت مى‌شوند.

و وقتى اين آيه را با آيه‌(وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ)[2] ضميمه كنيم، معلوم مى‌شود مراد از اصلاح بال كشته شدگان راه خدا، زنده كردن ايشان است به حياتى طيب كه شايسته‌شان كند براى حضور در نزد پروردگارشان، حياتى كه با كنار رفتن پرده‌ها حاصل مى‌شود.

در مجمع البيان گفته: علت اين كه در اين چند آيه دو بار از اصلاح بال سخن به ميان آمده اين است كه مراد از اولى اصلاح دل آنان در دين و دنيا و در دومى اصلاح حالشان در نعيم آخرت است، پس در حقيقت اولى سبب نعيم است، و دومى خود نعيم‌[3].

[1] مجمع البيان، ج 9، ص 98.

[2] سوره آل عمران، آيه 169.

[3] مجمع البيان، ج 9، ص 98.