(وَ إِذا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ ...) مراد از وعده‌اى كه مى‌فرمايد حق است همان روز موعودى است كه خداوند به زبان پيامبرانش در خصوص قيامت و جزاء وعده آن را داده، در نتيجه جمله‌(وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها) عطف تفسيرى است براى كلمه‌(وَعْدَ اللَّهِ). و ممكن است منظور از كلمه وعد معناى مصدرى آن باشد، نه به معناى موعود.

و معناى اينكه كفار گفتند(ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ) اين است كه معناى اين حرف براى ما نامفهوم است، با اينكه اهل فهم و درايت بودند. پس اين تعبير كنايه است از اينكه اين حرف اصلا حرف غير معقولى است، چون اگر معقول بود ما مى‌فهميديم.

و معناى اينكه گفتند:(إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ) اين است كه اين دعوى شما چيزى است كه ما بدان يقين نداريم، بلكه تنها در باره آن گمانى داريم، گمانى كه نمى‌توانيم به آن اعتماد كنيم. پس در اينكه دنبال آياتى كه بر آنان تلاوت مى‌شد مى‌گفته‌اند: ما ندرى ما الساعة منتهى درجه و زشت‌ترين لجبازى را در برابر حق كرده‌اند.

(وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ) اضافه كلمه سيئات به جمله ما عملوا اضافه بيانيه است كه در اين صورت اين معنا را افاده مى‌كند كه اعمالشان همه سيئه و بد بود. و ممكن هم هست مانند اضافه در خاتم فضة كه به معناى انگشترى از نقره است، به معناى من- از باشد، آن وقت مى‌فهماند كه بعضى از اعمالشان بد بوده.

و مراد از جمله ما عملوا جنس عملهاى ايشان است. و معناى جمله اين است كه: در آن روز اعمال بدشان، و يا بدى‌هاى از اعمالشان برايشان ظاهر مى‌شود. در نتيجه آيه شريفه در معناى آيه‌(يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ)[1] مى‌باشد.

پس اين آيه شريفه نيز از آياتى است كه بر تمثل و تجسم اعمال دلالت دارد. ولى بعضى‌[2] گفته‌اند كلمه جزاء در كلام حذف شده، و تقدير آن و بدا لهم جزاء سيئات ما عملوا مى‌باشد.

و معناى جمله‌(وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ) چنين است: عذابى كه آن را در

[1] روزى كه هر فردى از افراد آنچه از خوبى و بدى كه كرده حاضر مى‌بيند. سوره آل عمران، آيه 30.

[2] روح المعانى، ج 26، ص 2.